«ایالو» را از همان ابتدا با مخفی‌کاری ساختند؛ بدون ارزیابی محیط زیستی و بدون مجوز. حالا این سد که سال ٩١ روی رودخانه قزل اوزن در شهرستان «ماه نشان» ساخته شده و سال ٩٤ به ساخت غیرمجاز آن پی برده‌اند تا ٤٠درصد پیشروی کرده و با این حال کسی جلودارش نیست.
شرکت آب منطقه‌ای زنجان که کارفرمای سد ایالو است، اوایل این سد را پشت پروژه سد مراش قایم می‌کرد؛ سدی که به ارزیابی محیط زیستی آن اشکال وارد است و بسیاری از کارشناسان محیط‌زیست و زمین‌شناسی نگرانند که مبادا تکرار خاطره شورِ سد «گتوند» باشد. کارشناسان محیط زیست می‌گویند رود قزل اوزن تابِ هیچ سدی را ندارد؛ چون از سال‌ها پیش دچار کم‌آبی شده و البته بستر شورش هر آبی را نمك‌آلود خواهد کرد.
همین هفته پیش که هزاران ماهی در بستر خشکیده این رود تلف شدند و دلیلش چیزی نبود جز کاهش شدید عمق آب و افزایش شوری. همه این مسائل باعث شد هفته گذشته جمعی از فعالان محیط زیست با انتقاد از ساخت سد ایالو، زیانباربودن آن را هشدار بدهند و خواستار جلوگیری از ادامه ساخت غیرمجاز این سد بشوند.
آنها در نامه‌ای به وزیر نیرو ضرورت پیگیری توقف ساخت این سد و پیامدهای آن را مطرح کردند و رونوشتش را برای رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و خیلی از مسئولان استانی فرستادند؛ از نماینده ولی فقیه در استان زنجان تا شرکت آب منطقه‌ای.
در این نامه با اشاره به بررسی‌ها و پیگیری‌ها درباره نداشتن مجوز محیط زیستی سد ایالو که در بخشی از حوضه رودخانه قزل اوزن در استان زنجان در حال ساخت است، آمد: «کارشناسان محیط زیست غیرمجاز بودن این سد را بارها اعلام داشته و درباره اثرات زیانبار آن هشدار داده‌اند اما مجریان و دست‌اندرکاران این سد با فرافکنی‌ها و بازی با عناوین، از تقید به قانون و مقررات و توجه به هشدارهای زیست محیطی سرباز می‌زنند.»
امضاکنندگان نامه که جمعی از مردم زنجان و کوهنوردان و دوستداران طبیعتند، با اشاره به «تجربه تلخ سال‌های اخیر» درباره سدسازی، معضلات محیط زیستی و مشکلات و خطرات پیرو آن را گوشزد کردند و با اشاره به بی‌آبی چشمگیر رودخانه قزل اوزن در سال‌های اخیر اجرای چنین پروژه‌ای را غیرقابل قبول دانستند. آنها درخواست کردند که از ادامه اجرای این پروژه غیرمجاز جلوگیری شود تا بعد از این مشکلات تازه‌ای دامن محیط زیست استان زنجان را نگیرد و بحران آب شدیدتر نشود. بر اساس اطلاعات این نامه این پروژه غیرمجاز تاکنون خسارات چشمگیری به طبیعت استان زده و «به طور منطقی» هزینه‌های هنگفتی بر بیت‌المال تحمیل کرده و بر همین اساس، پیگیری تخلفات ساخت خارج از مدار قانون این سد هم درخواست شده است.
قصه سربرآوردن «ایالو» از «مراش»
شرکت آب منطقه‌ای زنجان که پشتیبان ساخت سد ایالو است، از همان ابتدا این سد را پشت پروژه «مراش» پنهان کرد.
مراش سدی است که در سال ۱۳۸۷ و درست پیش از انجام و تکمیل مطالعات ارزیابی محیط زیستی، کلنگش بر فرق طبیعت فرود آمد. این سد آن زمان در حالی وارد فاز عملیاتی شد که قرار بود مطالعات ارزیابی محیط زیستی در مورد قابلیت اجرایی آن تصمیم‌گیری کند اما این مطالعات پس از آغاز عملیات اجرایی شروع شد و در روندی پرسش‌برانگیز، در پایان سال ٨٩، به تأیید سازمان حفاظت محیط‌زیست رسید. صحبت از سدی است که داخل منطقه حفاظت‌شده انگوران و کل سازه و مخزنش با هدف تأمین آب برای توسعه کشاورزی روی رسوباتی جانمایی شد که به گفته کارشناسان به دلیل شوربودن بستر، شائبه تکرار خطرات سد گتوند را مطرح کرد.
با وجود تمام این مشکلات ساخت این سد در حالی ادامه پیدا کرد که شاهکار دیگری به نام سد ایالو بدون گرفتن مجوز محیط زیستی و حتی استعلام آن از میان پروژه اصلی سر برآورد. پروژه‌ای که نه‌تنها مراحل ارزیابی و اخذ مجوز را طی نکرد، بلکه توجیه‌های فنی آن هم از ابهام پر است. وقتی یک سال پس از آغاز مراحل اجرایی این سد، اداره محیط زیست زنجان متوجه ساخت ایالو شد، توضیحش این بود که سد ایالو در منطقه حفاظت‌شده نبوده وگرنه نیروهای محیط‌زیست شاید می‌توانستند زودتر از شرایط مطلع شوند.
تخلف در مراش ادامه پیدا کرد و ادعا شد که ایالو هم ادامه پروژه مراش است؛ سد غیرمجازی که با توجیه کارکرد «تنظیمی» طراحی شد اما درنهایت مشخص شد هدف از ساختش صرفا تنظیمی نبوده و کارکرد مخزنی هم دارد. سد ایالو در شهرستان «ماه نشان»، منطقه «سونتو»، روستای «ایالو» در حال ساخته شدن است. ساخت این سد در حالی است که سد مراش که اصل تأیید گزارش ارزیابی زیست‌محیطی آن هم زیر سوال است با هدف تأمین آب شرب و کشاورزی و صنعت در یک منطقه حفاظت‌شده زیست‌محیطی ساخته شده و هیچ‌کس جلودارش نبوده است.
سازندگان این سد ادعا میکنند که ایالو، کارکرد تنظیمی برای سد مراش دارد. این در حالی است که خود پروژه مراش که خود مشکلات جدی عدیده‌ای اعم از حقوقی و فنی دارد، فاصله زیادی تا بهره‌برداری دارد و پیشرفت فیزیکی آن بسیار عقب‌تر از پروژه ایالو است؛ اما رضا رمضانی، فعال محیط زیست استان زنجان در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «اگر پروژه ایالو تنظیمی باشد، بهره‌برداری از آن قبل از بهره‌برداری از سد مخزنی تغذیه‌کننده‌اش بی‌معنی است.»
اصل مسأله این است که «ایالو» مجوز ندارد
رمضانی با توضیح اینکه ایالو از سال ١٣٩١ با مخفی‌کاری و بدون استعلام و مجوز از مراجع محیط‌زیستی وارد فاز اجرایی شد، به «شهروند» می‌گوید: «بنابراین تمام مجوزهای احتمالی دیگر برای این سد حتی از منظر بودجه‌ای هم نمی‌تواند قانونی محسوب شود. در واقع نه‌تنها مشکلات سد از منظر اکولوژیکی و اجتماعی و اقتصادی جدی است، بلکه رعایت‌نکردن قانون هم در آن موضوعی بنیادی است.»
ساخت پنهانی سد ایالو تا سه‌سال بعد هم ادامه پیدا کرد تا اینکه در سال ٩٤ در بازدید از سدها برملا شد که این پروژه بدون مجوزهای لازم درحال ساخت است.
رمضانی می‌گوید: «همان زمان شرکت آب‌منطقه‌ای زنجان در پاسخ به اعتراضات و هشدارها مدعی شد که سد ایالو بعدها به پروژه سد مراش اضافه شده و مجوز آن سد را دارد. این درحالی است که مجوز خود سد مراش هم هنوز قطعی نشده و حتی اگر بنا باشد پروژه دیگری به سد مراش اضافه شود، خودش باید مجوز جداگانه‌ای داشته باشد.»
به گفته این فعال محیط‌زیست از سوی دیگر در بررسی‌های بعدی مشخص شد که با وجود ادعاهای مطرح‌شده، سد ایالو نمی‌تواند با پروژه مراش توجیه شود؛ چراکه هر دوی این سدها سرشاخه‌هایی جدا دارند. «سرشاخه ایالو آورد چشمگیری دارد و به سد کارکرد مخزنی می‌دهد، اما کارکرد توجیهی سد ایالو تنظیمی برای اراضی زراعی است؛ با این حال، کارکرد زراعت هم برای این سد قابل توجیه نیست.»
اینطور که رمضانی توضیح می‌دهد، سد ایالو جزو سدهای بزرگ به شمار می‌رود و سدهای بزرگ باید طرح مطالعه ارزیابی زیست‌محیطی داشته باشند، اما ساخت این سد تاکنون بدون استعلام تا ٤٠درصد پیش رفته و اگر بنا باشد ادامه پیدا کند، یکی دو‌سال دیگر به بهره‌برداری خواهد رسید.
اداره محیط‌زیست استان زنجان اگرچه از سال ٩٤ پیگیر ساخت بدون مجوز این سد شد اما موضوع از طریق نهادهای مختلف مدام طولانی‌تر شد و با این دست روی دست‌گذاشتن عملیات اجرایی هم پیش رفت. از سوی دیگر، به مطالبات مردم هم پاسخ درخوری داده نشد. رمضانی معتقد است؛ مشکل اصلی این است که پروژه مجوز ندارد و با وجود این شرایط با بهانه‌های مختلف ادامه پیدا کرده است.
کم‌آبی، مرگ ماهی‌ها و برخاستن ریزگرد
همین هفته پیش در رود قزل‌اوزن هزاران ماهی تلف شدند. این فعال محیط‌زیست استان زنجان با اشاره به این اتفاق می‌گوید: «مرگ ماهی‌ها در حوالی روستای «مشمپا» اتفاق افتاد و سد ایالو در سرشاخه‌ای بالاتر درحال ساخته‌شدن است.» او درباره دلیل این اتفاق می‌گوید: «در محل بروز این تلفات، افت کمی شدید آب به همراه شوری بالا، مرگ آبزیان را به دنبال داشت. شاید عوامل دیگری هم در این موضوع دخیل باشند اما افت آب و شوری آن مشخص است.»
شوری آب با توجه به اینکه درباره سد مراش هم مطرح است، یادآور تجربه گتوند است. رمضانی دراین‌باره می‌گوید: «شرایط مشابهی بر این سد حاکم است. به‌علاوه که در همین محل هم سد دیگری به نام مشمپا درحال ساخت است که آن هم ایرادهای حقوقی و فنی زیادی دارد.»
قزل‌اوزن چند سالی است که شدیدا کم‌آب شده. فعالان محیط‌زیست در نامه اخیرشان به این موضوع اشاره کرده‌اند. رمضانی می‌گوید، این رود در بخش‌هایی به‌طور کامل خشک شده و باعث شده بارها تلفات شدید ماهی در آن اتفاق بیفتد و کیفیت آب پایین بیاید. نمونه‌اش در هفته اخیر اتفاق افتاد و صدها ماهی تلف شدند.
از طرف دیگر، این فعال محیط‌زیست ادامه می‌دهد: «آب‌های زیرسطحی افت قابل‌ملاحظه‌ای داشته‌اند و این موضوع با برداشت‌های جدید تبعات غیرقابل جبرانی خواهد داشت.»
خشکی تا آن‌جا پیش رفته که این فعال محیط‌زیست می‌گوید؛ رودخانه قزل‌اوزن درحال تبدیل‌شدن به یک کانون جدید ریزگرد است. او به هشدارهای کارشناسان محیط‌زیست درباره وزش باد در بستر خشکیده رودخانه و برخاستن خاک و تولید ریزگرد اشاره و گله می‌کند که «در واکنش به هشدارها تاکنون اقدامی صورت نگرفته است.»
در منطقه‌ای که سد ایالو درحال ساخت است، اینطور که رمضانی توضیح می‌دهد، زمین‌ها دارای محدودیت شوری و فرسایش‌اند: تبخیر در این منطقه بالاست و در عوض آورد رود پایین است. به‌طور میانگین میزان نزولات جوی در بخش‌های مختلف سالانه ٣٥٠میلیمتر بوده و درعین حال تبخیر بالای ١٣٠٠میلیمتر است و حتی تا ١٦٠٠ هم گزارش شده است.» او با این توضیحات می‌گوید: «بنایراین سدسازی در این محدوده به دلیل ساختار زمین‌شناسی و شرایط هیدرولوژیکی توجیه منطقی ندارد.»
مشکل آب در قزل‌اوزن درحالی است که تعداد چاه‌های بستر قزل‌اوزن سر به فلک می‌زند. به‌طوری که برای پرورش مجاز و غیرمجاز ماهی در شهرستان «ماه نشان» ٨٠٠ چاه حفر شده که چند صدتایی از آنها غیرمجاز است. تمامی این موارد در سال‌های اخیر افت قزل‌اوزن را به دنبال داشته است. در این شرایط اما به جای بهینه‌شدن مصرف پروژه‌های دیگری برای تأمین آب تعریف میکنند و مشکل باز هم تشدید می‌شود.
شده است.از سال 92 که دولت جدید سکاندار کار اجرایی است سازمان حفاظت از محیط زیست خواب تشریف داشتند/ چرا حالا اعتراض میکنند؟ اصولا توجیه اینکه سد مخفیانه ساخته شده است و آنهم از زبان مسئول سازمان حفاظت از محیط زیست خنده دار و فقط شانه خالی کردن در مقابل مسئولیت است.
اصلا نظر کارشناسی این سازمان مورد توجه قرار میگیرند؟