فرارو- سال هاست که مساله آلودگی هوا یکی از مهمترین
مشکلات دنیا است. آسیب هایی که این فرزند ناخلف انقلاب صنعتی و مصرف‌گرایی
بشر بر سلامت جسمی و حتی روانی افراد می گذارد انکار ناپذیر است.
به گزارش فرارو، مساله
آلودگی هوا در ایران هم مشکلات بسیاری را بوجود آورده است؛ تا جاییکه
علاوه بر آمار بالای مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا، به دلیل وارونگی هوا در
بعضی ایام سال به نوعی فعالیت کلان شهرهای ایران کلا مختل می شود. ولی
متاسفانه با عبور از روزهایی که آلودگی خیلی محسوس است دوباره فراموشی
جامعه را فرا می گیرد غافل از اینکه این" قاتل خاموش" همچنان در کمین سلامت
روح و روان ماست.
در پاییز امسال هم با وجود
اقداماتی که گفته می شود برای مقابله با آلودگی هوا انجام گرفته است وضعیت
نسبت به پاییز سال گذشته بدتر است.
جدا
از تاثیرات سلامت جسمی و هزینه های اقتصادی که آلودگی هوا بر مردم و دولت
تحمیل می کند آسیب های روانی و اجتماعی بسیاری را می توان برای آلودگی هوا
بر شمرد.
نیره توکلی جامعه شناس در گفتگو با فرارو
آلودگی هوا را با توجه به تاثیراتی که بر اعصاب انسان می گذارد از محرک
های افزایش خشونت در شهروندان و عامل کمکی اقداماتی نظیر خودکشی می داند.
همچنین دکتر یعقوب موسوی جامعه شناس شهری در گفتگو با فرارو یکی از مسائلی که بصورت غیر مستقیم بر خشونت شهروندان اثر می گذارد را آلودگی هوا می داند.
با
توجه به قطعی بودن تاثیرات مخرب آلودگی هوا بر جسم و جان شهروندان، شناخت
هرچه بهتر این پدیده و بررسی تجربه کشورهای دیگر در زمینه مقابله با
آلودگی هوا امری ضروری است. همچنین مبارزه با این پدیده نیازمند یک عزم جدی است.
در
این گزارش به بررسی تاثیرات آلودگی هوا بر شهروندان و اقداماتی که برای
مقابله با آلوده هوا انجام گرفته است و راهکارهایی که کارشناسان حوزه های
مختلف برای مقابله با این پدیده دارند پرداخته شده است.
آلودگی هوا با جهان چه می کند؟
براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی در کل جهان حدود هفت میلیون نفر به علت آلودگی هوا در یک سال جان خود را از دست داده‌اند.
براساس
گزارش مرکز بیماری‌های جهانی، آلودگی هوا، هفتمین عامل مرگ در دنیا است.
زنان باردار، کودکان، سالمندان و ورزشکاران بیشتر در معرض آسیب پذیری از
آلودگی هوا قرار دارند.
براساس مطالعات انجام شده، مشخص می‌شود که آلودگی و آلاینده‌ها از دوران جنینی تا سالمندی تهدیدی جدی برای سلامتی محسوب می‌شوند.
آلودگی
هوا باعث تحریک مجاری هوائی، سرطان ریه و تشدید آسم می‌شود تماس دراز مدت
با آلودگی هوا باعث بروز برونشیت مزمن و آمفیزم می‌گردد.
همچنین آلودگی هوا باعث مرگ و میر حیوانات شده و برای گیاهان مضر است واثرات مخربی بر آثار باستانی و میراث فرهنگی دارد.
سیاه: مواردی که تحت تاثیر آلودگی هوا آسیب می‌بیندد
قرمز: عوامل آلوده کننده هوا
بنفش: فرآیندهای انتقال آلودگی هوا
آبی: عوامل کاهنده آلودگی هوا
مهمان نوازی از " آلودگی هوا" به سبک ایرانی
در
ایران هشت کلان شهر به عنوان شهرهای آلوده معرفی شده اند که اولین و
مهمترین آن‌ها شهر تهران است. ایران رتبه شانزدهم مرگ بر اثر آلودگی
هوا را دارد.
آلودگی هوا سالانه ۲۱ هزار نفر را در ایران می‌کشد. ۴ شهر از ۱۰ شهر آلوده دنیا نیز در ایران قرار دارند.
در مورد شهر تهران وضعیت بسیار بحرانی است بطوریکه ماهانه ۲۲۷ نفر دراین شهر بر اثر آلودگی هوا می‌میرند.
آمار‌ها
نشان می‌دهد که در روزهای تشدید آلودگی هوای تهران، شمار بیماران تنفسی
افزایش می‌یابد. آلودگی هوا در تهران به طور متوسط موجب کاهش ۵ سال از عمر
تهرانی‌ها شده‌است.
به گفته مدیرعامل شرکت کنترل
کیفیت هوای تهران «هزینه اقتصادی آلودگی هوای تهران بین ۱۲ تا ۱۵ هزار
میلیارد تومان است و می‌توان گفت پایتخت معادل بودجه شهرداری هزینه اقتصادی
آلودگی هوا را می‌دهد.»
سهم هر کدام ازعوامل آلودگی هوا چقدر است؟
"آژانس حفاظت محیط زیست امریکا (USEPA)" منابع عمده آلودگی هوا را به صورت زیر طبقه‌بندی کرده است:
۱ - حمل و نقل مانند: کشتی، هواپیما، قطار، اتومبیل و...
۲ - احتراق سوخت از منابع ساکن مانند: نیروگاههای برق و...
۳ - فرآیندهای صنعتی مانند: کارخانه‌های فولادسازی، نساجی، کاغذسازی و ...
۴ - دفع مواد زائد جامد مانند: سوزاندن زباله در فضای باز، دفن بهداشتی زباله و سوزاندن زباله با دستگاه‌های زباله‌سوز و...
۵ - فرآیندهای متفرقه نظیر فعالیت‌های خانگی مانند: کاربرد حشره‌کش‌ها و تمیز کردن حشره‌کش‌ها و...
همانطور
که از دسته بندی بالا مشخص است در دنیا مهمترین عامل آلودگی هوا مربوط به
حمل و نقل است که ایران هم از این قضیه مستثنی نیست. تصویر زیر سهم هر کدام
از آلاینده های هوا را در شهر تهران به تفکیک نشان می‌دهد:
بنابر
پژوهش‌ها روزانه بالغ بر یک‌هزار و ۲۰۰ تُن مواد آلاینده در هوای تهران
منتشر می‌شود که ۸۸ در صد از آن ناشی از آلایندگی وسایل نقلیه است.
همچنین به گفته رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ؛ ۵۱ ٪ آلودگی هوای تهران به سبب کامیون‌هایی است که شب‌ها وارد تهران می‌شوند.
نائب
رئیس فراکسیون محیط زیست مجلس نیز با اشاره به مرگ ۳ هزار نفر در سال به
دلیل آلودگی هوا در پایتخت گفته بود: «در حال حاضر دوهزار مینی بوس بالای
۱۰ سال عمر در سطح شهر فعالیت می‌کند و از سوی دیگر تردد موتورسیکلت‌ها از
عوامل اصلیِ آلودگی هوا به شمار می‌روند که به آن هیچ توجهی نشده است.»
جهان با آلودگی هوا چه می کند؟
آسیب‌های
جدی که آلودگی هوا بر سلامت انسان و محیط زیست وارد می‌کند موجب شده است
که نهادهای جهانی به فکر مقابله هرچه سریعتر با این پدیده بیافتند.
قرار
است طبق برنامه‌های جهانی تا پایان سال ۲۰۲۰، بیش از ۶۵ میلیون خودرو در
سراسر جهان گازسوز باشند. همچنین چند سال است که خودروهای موتورهای دیزلی
در کشورهای اروپایی کاملا جا افتاده است. در برخی از کشور‌ها برای جلوگیری
از آلودگی هوا برای تردد هواپیما‌ها نیز تدابیری محیطی زیستی اندیشیده شده
است.
بازیافت محصولات، استفاده از مواد شوینده
کمتر مضر، خرید مواد غذایی آلی و استفاده از حمل و نقل عمومی، پیاده روی و
یا استفاده از دوچرخه از اقدامات اساسی و در دستور کار کشورهای صنعتی برای
کاهش آلودگی هوا است.
یکی از موفق‌ترین تجربه‌ها
در کنترل آلودگی هوا مربوط به "مکزیکوسیتی" است. مکزیکوسیتی ۱۸ سال پیش
آلوده‌ترین شهر دنیا بود، اما امروز نام آن در فهرست ۲۰ شهر اول آلوده جهان
نیز به چشم نمی‌خورد.
مهمترین برنامه‌ای که در
مکزیکوسیتی به اجرا در آمد، برنامه بلند مدت "ارائه خدمات حمل و نقل عمومی"
بر محور توسعه مترو و ایجاد خطوط اتوبوسرانی تندرو بود. استفاده از اتوبوس
هایی با حداکثر ظرفیت و حداقل آلایندگی، نه تنها ترافیک را کاهش داده،
بلکه سالیانه ۸۰ هزار تن از میزان آلاینده دی اکسید کربن این شهر نیز کاسته
است.
در این شهر همچنین طرح دوچرخه همگانی از
طریق ساخت ۲۱ کیلومتر مسیر ویژه دوچرخه سواری در سال ۲۰۰۹ به عنوان یکی
دیگر از برنامه‌های مکزیکوسیتی اجرا شد.
تست
آلایندگی و معاینه فنی خودروها به فاصله هر شش ماه یک بار و محدودیت
خودروها از ورود به معابر شهری حداقل یک بار در هفته از جمله دیگر
برنامه‌های مکزیکوسیتی برای کنترل آلودگی هوا در این شهر بود.
کارخانه
از داخل و اطراف شهر جا به جا شدند. ضمن این که سرب از بنزین و جایگزین
کردن سوخت گاز در وسایل نقلیه، حذف و استفاده از مبدل‌های "کاتالیستی" نیز
برای خودروها اجباری شد.
در کشورهای دیگر هم
اقدامات مشابه ای برای مقابله با آلودگی هوا انجام می شود. مثلا در آلمان
بیش از ۴۰۰ ایستگاه اندازه‌گیری ذرات معلق نصب شده است.
کشور
ایتالیا برای اولین بار از گاز طبیعی به عنوان سوخت خودرو استفاده کرد.
ممنوعیت ۶ ساعت تردد خودروها در میلان ایتالیا یکی دیگر از راهکارهای کشور
ایتالیا در جهت کاهش آلودگی هوا بوده است.
دولت
چین نیز از مدت‌ها پیش با تشویق مردم پکن به کاشت و پرورش گیاهان بر روی
پشت بام منازل تلاش‌های ساده‌ای را برای تصفیه هوای آلوده‌ای که گاهی حتی
تنفس در آن برای پایتخت نشینان دشوار می‌شود، آغاز کرده است. چین همچنین
هزار کارخانه و شرکت را که موجب آلودگی هوا می‌شدند تعطیل کرده است.
همچنین
توکیو که سی سال پیش با آلودگی هوا و محیط زیست به دلیل ترافیک و حجم
بالای اتومبیل مواجه بود، با برنامه‌ریزی‌هایی که برای رفع این مشکل تدوین
شد با تغییر عادت‌های شهری مردم، تغییر مهندسی و فضای سبز خیابان‌ها و
استفاده از مترو و قطار شهری امروز مشکل آلودگی هوا ندارد.
توکیو
-ابر شهر ژاپن- نزدیک بودن خانه کارمندان و کارگران به ادره جات و کاخانه
جات را یکی از اهداف اصلی گردانندگان امور شهری عنوان می‌کند. همچنین در
توکیو به طور گسترده خطوط مترو وجود دارد و اغلب کارمندان و کارگران با
استفاده از مترو به داخل و خارج از شهر تردد می‌کنند و در واقع مترو اولویت
نخست سیستم حمل و نقل عمومی در توکیو به شمار می‌آید که به خوبی در رفع
مشکل ترافیک این شهر موثر واقع شده است.
در
انگلستان هم اقدامات مهمی برای مقابله با آلودگی هوا صورت گرفته است. در
لندن افرادی که می‌خواهند با خودرو وارد مناطق مرکزی لندن شوند باید مبلغی
را به عنوان عوارض پرداخت کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که استفاده از این
شیوه سبب کاهش آلودگی هوا می‌شود.
همچنین این
قانون گرایش مردم به استفاده از اتوبوس و سایر وسایل حمل و نقل عمومی را
افزایش داده است. کاهش حجم گاز دی اکسید کربن در هوای شهر لندن دال بر
موفقیت آمیز بودن اجرای این قانون است.
تعویض
وسایل نقلیه آلاینده از جمله اتوبوس با اتوبوس‌های با گنجایش بیشتر و
آلایندگی کمتر نیز از جمله برنامه‌های اجرا شده در لندن است.
یکی
دیگر از گام‌های برداشته شده در این شهر برای کاهش آلودگی، بهره گیری از
ماشین‌های فشرده کننده گرد و خاک روی سطح جاده هاست. این دستگاه‌ها با حرکت
روی سطح خیابان‌های شهر، گرد و خاک موجود روی آن را برداشته و به این شکل
از ورود آن به هوا جلوگیری می‌کنند.
سیاست‌های
تشویقی دولت برای خرید و استفاده از خودروهای برقی نیز یکی دیگر از اقدامات
انجام شده است. هدف از این سیاست ها، افزایش سهم خودروهای برقی در حمل و
نقل شهری است. پرداخت درصدی از قیمت خودرو و نیز معافیت از برخی مالیات‌ها
را می‌توان نمونه هایی از این سیاست‌های تشویقی دانست.
در
کشور هند هم اقداماتی برای مقابله با آلودگی هوا صورت گرفته است. خودرو
هایی که بیش از یک دهه عمر دارند مجوز حضور در دهلی نو را ندارند. همچنین
دهلی نو مانند پاریس طرح زوج و فرد را هم تجربه می‌کند.
راه
حل دیگر دولت هند، باید برقراری عوارض اضافی برای کامیون هایی که شبانه
واردت پایتخت می‌شوند، اشاره کرد. مساله‌ای که می‌تواند تاییدی بر صحبت‌های
عیسی کلانتری در مورد آلایندگی کامیون هایی که شب‌ها وارد تهران می‌شوند،
باشد.
با "مهمان ناخوانده" چه کردیم؟
در
کشور ما نیز با توجه به ملموس شدن تاثیرات آلودگی هوا که حتی موجب تعطیلی
مدرسه‌ها در بعضی از روزهای فصل سرد سال می‌شود، راهکارهایی برای مقابله با
آلودگی هوا پیشنهاد شده است.
بیانیه
«هوای تهران ۷۴» برای نخستین بار از آلودگی هوای پایتخت به عنوان یک
«بحران ملی» که راه مقابله با آن «عزم ملی» است، نام برده شد. اما با گذشت
۲۲ سال هنوز با یک بحران ملی رو به رو هستیم و نیازمند یک عزم ملی.
همچنین
برنامه‌ای تحت عنوان «برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوای تهران» در سال
۱۳۷۹ طراحی و تصویب شد تا طبق این برنامه ظرف مدت ۱۰ سال هوای پایتخت به
کیفیت سالم و قابل تنفس برسد.
این برنامه شامل ۷
محور ذیل می‌شد: استاندارد سازی خودروهای نو، از رده خارج کردن خودروهای
فرسوده، ارتقای حمل و نقل عمومی، بهبود کیفیت سوخت، معاینه فنی خودروها،
مدیریت ترافیک و آموزش همگانی؛ که فارغ از بررسی تک تک این موارد مساله‌ای
که از موفق نبودن این طرح‌ها حکایت می‌کند یک چیز است: هوا آلوده است!
در پاییز طرح دیگری تحت عنوان ۱۳۸۶ "طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران" تهیه و تصویب شد؛ که موارد زیر را شامل می‌شد:
۱. گسترش فضاهای سبز اطراف شبکه معابر
۲. ایجاد معابر پیاده‌رو در مناطق تجاری شهر
۳. ممانعت از ورود تاکسی‌های بنزین‌سوز به سیستم
۴. دوگانه‌سوز کردن تاکسی‌های بنزینی موجود
۵. وضع عوارض جدید برای خودروها متناسب با مصرف سوخت و انتشار آلودگی
البته
این راهکار‌ها به دلایل مختلف تا به حال جوابگوی معضل ترافیک و آلودگی
هوای تهران نبوده‌اند. از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- میزان گوگرد به کار رفته در گازوئیلی که در کشور استفاده می‌شود بالا است.
- «طبق
قانون برنامه چهارم تا پایان این برنامه باید یک میلیون خودروی فرسوده از
رده خارج می‌شد، در حالی که با گذشت ۴ سال از این قانون تنها ۳۰۰ هزار
خودروی فرسوده از رده خارج شده بود.
- علی‌رغم
اضافه شدن شبکه مترو به شبکه حمل و نقل عمومی تهران در ده سال گذشته و
افزایش تعداد اتوبوس‌ها و مینی بوس‌ها در این مدت، سهم حمل و نقل عمومی در
کل سفر‌ها به ۲۶ درصد کاهش پیدا کرده است.
- به
دلیل افزایش روزافزون مالکیت خودروی شخصی درسالهای گذشته و با توجه به
اینکه برخی از خودروها با تکنولوژی ۳۰ سال پیش تولید می‌شوند، اجرای طرح
سهمیه بندی سوخت تنها موقتاً موجب کاهش مصرف شد.
- سرعت متوسط وسایل نقلیه عمومی تنها ۱۵ کیلومتر در ساعت است و مصرف سوخت خودرو در سیکل شهری حدودا دو برابر اتوبان است.
- عدم توجه به موضوع مهم فرهنگ ترافیک.
همچنین
می‌توان گفت راهکارهای بالا بردن سهم سفر‌ها با وسایل نقلیهٔ عمومی یا
نیمه عمومی عمدتاً به این دلیل کارساز نبوده‌اند که سفرهای سواره ساکنین
تهران در طی ۱۰ سال گذشته، رشد ۲۰ درصدی و سفرهای ساکنین حومه شهر تهران
رشد ۷۹ درصدی داشته‌اند. عامل اصلی این دو نیز رشد جمعیت تهران و به ویژه
شهرها و شهرک‌های اقماری آن، در کنار رشد رفاه عمومی بوده است.
اما رئیس سابق سازمان محیط زیست در خصوص اقداماتی که دولت جهات کاهش آلودگی هوا انجام داده است مواردی را به شرح زیر ذکر می‌کند:
- خارج کردن پیکان از خط تولید و حذف سرب از بنزین در دولت هشتم
- قرار
بود سال ۱۳۸۶ سوخت کشور، چه بنزین و چه گازوییل، استاندارد شود، خودروهای
تولید داخل همه یورو ۴ باشد، اما این اتفاق نیمه دوم سال ۱۳۹۲ رخ داد
- الزام انژکتوری شدن موتور سیکلت‌ها تصویب شده است
- سوخت مازوت در نیروگاه‌ها را تقریبا حذف کرده‌ایم و از ۴۵ درصد اکنون به حدود ۵ درصد رسیده است
- بیش از ۷۰۰ هزار خودروی فرسوده طی سه سال از رده خارج و طی یک سال نیز ۳۰ هزار تاکسی فرسوده از رده خارج شده است
- از رده خارج کردن تعداد قابل توجه مینی‌بوس‌ها و اتوبوس‌های فرسوده نیز مصوب شده است.
ارزیابی
این مساله که اقدامات دولت‌ها چه میزان در کاهش آلودگی هوا کشور نقش داشته
است نیاز به بررسی‌های دقیق دارد، اما یک چیز کاملا مشخص است وآن هم اینکه
آلودگی هوا در کشور نه تنها برطرف نشده است بلکه هر روز در حال بحرانی‌تر
شدن است که اگر هرچه سریعتر اقدام نکنیم ممکن است به یک فاجعه تبدیل شود.
گذشته
از اقداماتی که دولت‌ها باید در کنترل این پدیده انجام دهند با توجه به
خطرات ملموسی که آلودگی هوا بر سلامت ما دارد باید ببینیم از دست خودمان هم
آیا کاری بر می‌آید یا خیر. آیا بی تفاوتی انتخاب مناسبی برای واکنش به
آلودگی هوا است؟
آیا از دست مردم کاری بر می‌آید؟
باید در نظر داشته باشیم طبق بررسی‌ها رانندگان خودروهای شخصی ۱۴ برابر اتوبوس سواران هوای پایتخت را آلوده می‌کنند!
به
این ترتیب براساس بررسی‌های انجام شده اگر هر یک از شهروندان که با خودروی
شخصی تردد می‌کند، حداقل یک یا دو روز از هفته از سیستم حمل و نقل عمومی
استفاده کنند، نقش عمده و مهمی را در کنترل آلودگی هوا و کاهش هزینه‌های
اجتماعی و اقتصادی خواهند داشت.
به گفته وزیر
بهداشت اگر همه ارگان‌ها و مردم همکاری کنند مقابله با آلودگی هوا ممکن است
؛ همانطور که روزی هوای لندن و استانبول بسیار آلوده‌تر از تهران بود، اما
طی برنامه‌ای ۱۰ ساله اکنون جزو پاکترین شهرهای دنیا محسوب می‌شوند؛ چرا
که "هیچ کس مسئولیتش را گردن دیگری نیانداخته است. "
در این رابطه دکتر سعید مُعیدفر استاد دانشگاه و جامعه شناس در گفتگو با فرارو می‌گوید:
در جامعه شناسی گفته می‌شود باید برای هر تغییر و اقدام عاجل نوعی اجماع
ایجاد شود. باید توجه عمومی ایجاد شود و اگر این اتفاق روی ندهد هر کس به
صورت جداگانه درباره آن موضوع خاص صحبت می‌کند و اهمیتی بدان مشکل داده
نمی‌شود. اما وقتی مجموعه این افراد کنار هم قرار گرفتند مشکلات برای آن‌ها
حائز اهمیت می‌شود.
مثلاً
توصیه برای استفاده نکردن از وسیله نقلیه شخصی وقتی به صورت فردی دیده شود
هیچ نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت. چون مثلا اگر فردا من بخواهم از اتومبیل
خودم استفاده نکنم می‌بینم باقی مردم استفاده می‌کنند، پس می‌گویم چرا من
استفاده نکنم و لذا من هم از اتومبیلم استفاده می‌کنم. بنابراین این اقدام
به جایی نخواهد رسید، اما اگر فردا همسایه‌های محل با هم صحبت کنند و قرار
بگذارند که هیچ کس اتومبیل خود را بیرون نیاورد این اقدام به نتیجه خواهد
رسید.
عرصه عمومی ما کم کم به عرصه‌ای از افراد پراکنده و عرصه بیگانگی تبدیل شده است که تعاملی میان افراد در آن وجود ندارد.
بی
تفاوتی در جامعه به ویژه در عرصه سیاسی موجب می‌شود تا افراد جامعه تعصب
لازم برای دفاع از حقوق شهروندی خود را در داخل و خارج از کشور از دست
بدهند؛ موضوعی که در بی‌تمایلی شهروندان برای اعتراض در خصوص پایمال شدن
حقوق ملی شان در موضوع مختلف هم به چشم می‌خورد.
در
پایان باید بدانیم چه ما مقصر باشیم، چه دولت، چه انقلاب صنعتی اروپا و چه
امپریالیسم، آلودگی هوا به هیچکس رحم نمی کند و آتشی است که دامن همه را
می گیرد- چه خشک چه تر.
پس تک تک ما باید هرچه
سریعتر هر اقدامی -هرچند کوچک – که از دستمان بر بیاد در زمینه مقابله با
این پدیده شوم انجام دهیم تا شاهد حضور دائمی این "مهمان ناخوانده" در
شهرمان و آینده ای سیاه برای خود و فرزندانمان نباشیم.
