دیگر از «سوسک حمام» متنفر نباشید!

اسماعیل کهرم، فعال محیط زیست در اعتماد نوشت:  این یکی چندش‌آور است، حتی دیدن آن‌ها مشمئزکننده است، ولی آن‌ها کار خودشان را می‌کنند. به یاد دارم وقتی که کودکی بیش نبودم در حمام عمومی بر سقف حمام حدود ١٠٠ سوسک حمام جای خوش کرده بودند. به من گفته شد که شب هنگام وقتی کسی در حمام نیست پایین می‌آیند برای تغذیه! نگرشی به محیط زیست آن‌ها نحوه زندگی‌شان را به ما نشان می‌دهد. محیط‌های بسیار مرطوب، تاریک و دور از دست انسان را برای زندگی و زاد و ولد انتخاب کرده‌اند. این جانور هم در صورت انفجار اتمی وقتی همه‌چیز و همه‌کس ناپدید شده، زنده می‌ماند، ولی چه خصوصیات و چه رفتاری موجب بقای این جانور می‌شود؟

به خاطر دارم چندین سال قبل، وقتی بعد از پایان تحصیلاتم از انگلستان به میهنم بازگشتم شبی به منزل دوستی دعوت شدم. بعد از مدتی به دستشویی رفتم. مقابل آینه لیوانی بود که در آن ٧-٦ مسواک به تعداد افراد خانواده قرار داشت. آنچه من را متعجب کرد رنگ این مسواک‌ها بود که همگی سیاه بودند. با تعجب نگاه کردم این‌ها رنگ مسواک نبود. روی سر هر مسواک یکی، دوتا سوسک حمام درشت نشسته بود و با ولع در حال خوردن باقی‌مانده خمیردندان، روی برس مسواک‌ها بودند.

خدایا این چه بی‌احتیاطی بود که لااقل درپوشی روی مسواک‌ها نبود. آهسته آمدم بیرون، فرزند صاحبخانه را صدا کردم، اسپری آورد، روی سوسک‌ها ریختیم. فرار کردند. مسواک‌ها را در یک پلاستیک پیچیدم و داخل سطل زباله گذاشتم. از پسرک خواستم که بعدا برای پدرش تعریف کند. قول داد که بعد از رفتن ما موضوع را فاش کند. در دور و بر خط استوا، شرایط حیاتی چنان استوار است که در همه‌جا، حتی در خیابان شهر‌های بزرگ انواع حیات وحشی از کوچک تا بزرگ به نظرتان می‌آیند.

 

این مناطق از نظر عرض جغرافیایی با ایالت فلوریدا یکسان است. در فلوریدا نیز شمعدانی به صورت درخت درآمده و از طرفی در فلوریدا مارمولک‌های ٧٠سانتیمتری دیده می‌شود. روی دیواره سد اٍورگیلدرز «E veryglades» که از بتن و سیمان درست شده گیاهان پا گرفته و ریشه دوانیده‌اند. روی ریل قطار در این ایالت علوفه می‌روید و با اندام قیچی‌مانند باید آن‌ها را برید! به خاطر دارید که در ایران خط تهران- مشهد را شن‌های روان می‌پوشانند و مجبور به کاشت تاغ و گز شدیم تا شن‌های روان حرکت نکنند؟ آنکه گفته به هرکجا که روی آسمان همین رنگ است نمی‌دانم شاید راست گفته!

حقیقت آن است که آن‌هایی که سوسک حمام را مطالعه کرده‌اند معتقدند که هیچ جانوری مانند سوسک حمام با شرایط محیطی خود تطابق پیدا نکرده است از همین نظر است که حتی در صورت انفجار اتمی زنده می‌ماند! اما چه خصوصیاتی. اینجا هم یکی از نظر ساختمان فیزیکی بدن و دیگری رفتاری که متناسب با ساختار بدن اوست این خصوصیات را تک‌تک بررسی می‌کنیم.

ساختار فیزیکی بدن سوسک حمام
سوسک حمام از معجزات خلقت است. انگلیسی‌ها می‌گویند شیطان روی جزییات طراحی می‌کند و خواهیم دید که در این بدن جمع و جور چه جزییات بی‌نظیری گنجانده شده که او را متناسب برای زندگی در محیط خاص او می‌کند. یکی از مهندسان مترو در تهران تعریف می‌کرد وقتی که در طی مسیر به یک چاه جذبی فاضلاب برخورد می‌کردند وقتی سر چاه را بر‌می‌داشتند میلیون‌ها و میلیارد‌ها سوسک بیرون می‌ریختند!

 

بنده محیط کار را زیر زمین و در حال حفرکردن دیده‌ام. یک محیط غبارآلود، تاریک پر از سروصدا که یکی از خانم‌های عضو شورای شهر با چادر مشکی وارد شد و با چادر سفید خارج. کارگران را دو برابر معمول مزد می‌دادند و توقف نمی‌کردند! حال تصور کنید که میلیارد‌ها سوسک حمام از هر چاه جذبی خارج شود.

 

سوسک‌ها اسکلت خارجی دارند یعنی برعکس پستانداران که دارای اسکلت داخلی هستیم و استخوان‌ها با ضخامت زیاد گوشت و ماهیچه پوشانیده شده، اسکلت سوسک‌ها خارجی است. ساخته شده از ماده‌ای به‌نام کیتین. کیتین اندام‌های داخلی بدن سوسک را حفاظت می‌کند، مانند غلاف روی اندام‌های داخلی کشیده شده. این ماده بسیار محکم است و مثلا اگر سوسک از ارتفاع زیاد سقوط کند، بدون آسیب زنده می‌ماند.

 

کیتین به‌نحو ماهرانه سر، سینه و شکم حشرات به اضافه ٦ دست و پا و بخصوص شاخک‌ها را می‌پوشاند. کیتین همراه با سوسک‌ها رشد می‌کند و سوسک‌ها نیاز به پوست‌اندازی ندارند. شاخک‌ها به راستی شاهکار عالم خلقت هستند. حتما تخم سوسک‌ها را دیده‌اید. ماده سوسک مدت‌ها این تخم‌ها را تا نیمه از بدن خود خارج می‌نماید و به‌دنبال محل مناسب برای رهاکردن تخم می‌گردد. محلی که او به‌دنبال است باید مرطوب، تاریک و در محلی مانند شکاف دیوار... باشد.

 

اگر کمی بی‌رحمی به خرج دهیم و این تخم قهوه‌ای‌رنگ را پیدا کرده آن‌را از طول شکاف دهید، تعداد ١٨ تا ٢٠ حجره در دو طرف محور عمودی تخم سوسک حمام مشاهده می‌کنید. یعنی در طول این تخم که ٥ میلیمتر طول دارد ١٨ یا ٢٠ حجره در چپ و راست محور تخم مشاهده می‌شوند.

 

اگر با ذره‌بین خوب بکاوید، بچه‌سوسک‌هایی می‌بینید که در حجره خود آرمیده‌اند، ولی مسئله جالب آن‌است که بچه‌سوسک‌ها کمتر از نیم میلیمتر طول دارند، ولی شاخک آن‌ها دو برابر خودشان طول دارد.

 

همسایه حجره من در دانشگاه انگلستان یک دختر دانشجو بود که روی سوسک حمام آلمانی کار می‌کرد. او با میکروسکوپ الکترونیکی کار می‌کرد که تا ٦٠٠ هزار برابر شیئی را بزرگ می‌کرد منتهی، تهیه نمونه برای مشاهده خود داستانی بود که باید روی شبکه‌هایی از طلا کار گذاشته می‌شد و غیره.

 

او عکس‌هایی را که از شاخک‌های این سوسک‌ها گرفته بود به‌ما نشان می‌داد. جلل‌الخالق. هر شاخک حدود ٥/٢ سانتیمتر طول داشت و از ٢٠ گره تشکیل شده بود، هر بخش، طناب‌های عصبی از مغز سوسک به‌طرف انتهای شاخک می‌رفت. دسته‌های ضخیم طناب‌های عصبی را تصور کنید که از یک گره شاخک به‌طرف دیگری می‌رفت. هر بند شاخک به‌طور مستقل به اراده سوسک خم و راست می‌شد و به راحتی به‌طرف چپ، راست، بالا و پایین منحرف می‌شد.

ما می‌دانستیم که برخی از پروانه‌ها با شاخک‌های‌شان بو می‌کشند و دلیل کافی برای این نظریه وجود دارد. مَندی، دانشجوی دکتری معتقد بود که این شاخک‌ها نیز برای شنوایی کاربرد دارد. او نتوانست مطالعات خود را پایان ببخشد و متاسفانه همه مدارک خود را در آتش سوزاند و تحقیق را متوقف کرد. از نظر روحی تحت فشار بود. بسیاری از دانشجویان دکتری، آن را نیمه‌کاره رها می‌کنند. کار زیاد، فشار زیاد، بی‌پولی، ایراد‌های استاد راهنما ... و یا اختلاف سلیقه با استاد راهنما و ... و به‌جای Phd که دکترای فلسفه است Mphil می‌خوانند که فوق‌لیسانس فلسفه است.

 

مقصود از فلسفه فلسفه رشته‌ای است که مطالعه می‌کند مثلا فلسفه محیط زیست، می‌گویند راه پر از سنگ و دست‌اندازی است. باری بعد‌ها من سوسک‌های حمام را دیدم که خود در سوراخی پنهان شده بودند و شاخک‌ها را از سوراخ بیرون کرده و آن‌ها را در همه جهت‌ها می‌چرخاندند؛ چه چیز را حس می‌کردند؟ جریان هوا را؟ و یا بو می‌کشیدند. سوسک حمام یک سوسک پهن است به این مفهوم که با خم کردن دست‌ها و پا‌ها خود را کاملا نزدیک به زمین می‌کند و سپس از شکاف‌ها و درز‌های بسیار کوچک رد می‌شود و جان خود را نجات می‌دهد.

 

این یک امتیاز برجسته است که موجب حفظ جان‌شان می‌شود. سیخک‌هایی روی پا‌های این سوسک‌ها وجود دارند که اخیرا ما متوجه شده‌ایم که این سیخک‌ها جهت وزیدن باد و تغییرات توده هوا را نمایش می‌دهد! فرض کنید که شما در یک سوراخ قرار دارید و بعد جریان باد که از جابجا شدن توده هوا حاضر شده نشان می‌دهد که یک نفر موجب تغییر جریان هوا شده.

 

این یک زنگ خطر و اخطار مهم است که جایگاه و جهت حرکت انسان یا شکارچی را مشخص می‌کند. یک رفتار بسیار جالب و عجیب آن است که سوسک‌ها همیشه در خط دیوار‌های افقی و عمودی (بیخ دیوار) حرکت می‌کنند و در این موقعیت لگد کردن آن‌ها غیرممکن است! اگر این سوسک‌ها درفضای باز و مثلا وسط یک اتاق بزرگ رفت و آمد کنند به وسیله لگد به راحتی له می‌شوند، ولی آن‌ها یاد گرفته‌اند که وسط اتاق تردد نکنند.

دستگاه هاضمه سوسک حمام چنان تکامل یافته که از هر چیزی انرژی جذب می‌کند. تعداد کمی سوسک را داخل یک تلویزیون قدیمی گذاشتند پس از ٢ سال آن را گشودند، صد‌ها سوسک از آن بیرون می‌کنند. حتی غلاف سیم و یا ترانزیستور‌ها را خورده بودند و تولیدمثل کرده بودند. بدنه چوبی تلویزیون را جویده بودند. چه از نظر تولیدمثل و چه میل به گسترش قلمرو وجود دارد.

این‌ها تعریف یک گونه موفق است.