ممکن است مناطقی با فرونشست بالا داشته باشیم، ولی خالی از سکنه و ابنیه و تأسیسات زیرساختی باشد. طبیعتاً ما حساسیت زیادی روی آن مناطق نداریم، ولی جا‌هایی که نزدیک به نقاط پرجمعیت و متراکم از نظر جمعیتی است و ساخت و ساز‌های زیادی صورت گرفته، ریسک بالایی دارند و توصیه ما هم به مردم این است که اگر در جا‌هایی قرار است اقدام به سرمایه‌گذاری و ساخت و ساز کنند، مطالعات ما را بررسی کنند و در محدوده‌هایی که در حال حاضر تحت تأثیر است یا گمان می‌رود دامنه فرونشست به آن مناطق هم کشیده شود، از هرگونه فعالیت و ساخت ابنیه و سرمایه‌گذاری اجتناب کنند یا تمهیدات لازم را قبل از هر ساخت و ساز بیندیشند.
رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور می‌گوید مناطقی در تهران وجود دارد که اصلاً فرونشست در آن وجود ندارد و برعکس، مناطقی نیز به‌شدت آسیب‌پذیر است، ولی با ادامه روند فعلی امکان دارد سکونت در تهران از ما گرفته شود.
مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور در گفتگو با ایرناپلاس ضمن بررسی زوایای مختلف پدیده فرونشست، وضعیت آن را در تهران و برخی نقاط کشور تشریح کرد.
نقشه‌های بسیاری در مورد گسل‌ها و فرونشست‌های در فضای مجازی وجود دارد و تحلیل‌هایی فراوانی از آن‌ها می‌شود که سبب نگرانی بسیاری می‌شود. مردم از کجا متوجه شوند که اولاً این نقشه‌ها معتبر است و در درجه بعد اینکه آیا تحلیل‌ها درست و علمی است؟
ما از ابتدای سال جاری شروع به تهیه اطلس‌های فرونشست در محدوده‌های مختلف کشور کرده‌ایم و در این نقشه‌ها به‌صورت تصویری و کاملاً مستند نرخ فرونشست را اعلام می‌کنیم. طبیعتاً این گزارش‌ها در درگاه اینترنتی سازمان نقشه‌برداری وجود دارد و مناطقی که مطالعه شده نقشه آن‌ها موجود است و از نظر ما کاملاً متقن است و با مبانی علمی تهیه شده است.
اما در این میان یک نکته ظریف وجود دارد: آنچه ما اعلام می‌کنیم نرخ فرونشست است. نرخ فرونشست با نرخ خطرپذیری و ریسک متفاوت است. ممکن است در برخی مناطق نرخ فرونشست بالایی گزارش شود، ولی به دلیل ساخت زمین‌شناختی منطقه، آثار مخرب آن کمتر از جایی باشد که نرخ فرونشست کمتری دارد.
از همین رو، همکاران ما در سازمان زمین‌شناسی قرار شده متعاقب نقشه‌های فرونشست، نقشه خطرپذیری ناشی از فرونشست را ارائه بدهند. یک بُعد آن به مسائل زمین‌شناختی معطوف می‌شود، بعد دوم به کاربری آن محدوده‌هایی که تحت تأثیر پدیده فرونشست قرار می‌گیرند، توجه دارد.
ممکن است مناطقی با فرونشست بالا داشته باشیم، ولی خالی از سکنه و ابنیه و تأسیسات زیرساختی باشد. طبیعتاً ما حساسیت زیادی روی آن مناطق نداریم، ولی جا‌هایی که نزدیک به نقاط پرجمعیت و متراکم از نظر جمعیتی است و ساخت و ساز‌های زیادی صورت گرفته، ریسک بالایی دارند و توصیه ما هم به مردم این است که اگر در جا‌هایی قرار است اقدام به سرمایه‌گذاری و ساخت و ساز کنند، مطالعات ما را بررسی کنند و در محدوده‌هایی که در حال حاضر تحت تأثیر است یا گمان می‌رود دامنه فرونشست به آن مناطق هم کشیده شود، از هرگونه فعالیت و ساخت ابنیه و سرمایه‌گذاری اجتناب کنند یا تمهیدات لازم را قبل از هر ساخت و ساز بیندیشند.
کدام‌یک از مناطق تهران امن‌تر و کدام در برابر فرونشست آسیب‌پذیرتر است؟
بر اساس آخرین نقشه فرونشست تهران، بخشی از جنوب و جنوب غرب تهران تا مناطقی از استان البرز که در برابر فرونشست آسیب‌پذیر است مشخص شده است. در این محدوده لکه‌هایی قابل مشاهده است. یک لکه در استان البرز حوالی شهر کرج قابل مشاهده است. یک لکه هم در جنوب غرب تهران یعنی اسلامشهر و رباط کریم که این‌ها مناطق در معرض فرونشست هستند.
اما نرخ فرونشست تقریباً نزدیک همان نرخ سال گذشته است. یعنی همان سالی بیست و چند سانتی‌متری دارد تکرار می‌شود. آهنگ فرونشست تشدید نشده، ولی محدوده فرونشست در محدوده کرج به نقشه‌های جدید اضافه شده است.
مهم‌ترین پیام اطلس اخیر این است که اگر اقدام بازدارنده‌ای برای فرونشست انجام داده‌ایم، این اقدام مؤثر نبوده، چون تغییرات با همان نرخ در حال ادامه یافتن است یا اساساً اقدام بازدارنده‌ای انجام نداده‌ایم که بخواهیم آن را کنترل کنیم.
غیر از استان تهران محدوده فرونشست در چه استان‌هایی مطالعه شده است؟
غیر از تهران، استان خراسان رضوی، کرمان، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی در محدوده‌های نزدیک دریاچه ارومیه، نرخ فرونشست بالا و بیش از ۱۵ و نزدیک ۲۰ سانتی‌متر در سال است، در استان فارس در محدوده شهرستان مرودشت مطالعاتی انجام دادیم، البته اکثر آن هنوز منتشر نشده است. اما در یک محدوده، نرخ بالای ۳۰ سانتی‌متر را مشاهده می‌کنیم. به‌طوری که در دو لکه مورد مشاهده، نرخ بالای ۳۰ سانتی‌متر و حتی در یک نقطه نرخ ۴۲ سانتی‌متر را نیز مشاهده کردیم.
این اتفاق در محدوده چند روستای کمتر شناخته شده، حوالی مرودشت رخ داده که قرار است همکاران ما مراجعه میدانی هم برای بررسی موضوع داشته باشند. اما آنچه در تصاویر ماهواره مشاهده کردیم این محدوده کوچک است و به یک هکتار هم نمی‌رسد.
ظاهراً باید تأسیساتی شبیه کارخانه صنعتی در منطقه باشد که چاه‌های آبی که برای آن حفر شده، باعث کاهش سطح آب زیرزمینی شده، ولی عدد ۴۲ سانتی‌متر عدد بسیار بسیار بالایی است. این نرخ فرونشست در طول ۳ تا ۴ سال می‌تواند ارتفاعی ۵/۱ تا ۲ متری را رقم بزند که عدد بسیار نگران کننده‌ای است و برای کسی که ابنیه و تأسیسات را در آنجا ایجاد کرده یک خطر بالقوه جدی محسوب می‌شود.
برخی مدعی هستند که نرخ فرونشست در تهران متوقف شده است، این گفته تا چه حد صحیح است؟
ما همواره اعلام کردیم در مرکز و شمال تهران، پدیده فرونشست نداریم و گزارشی هم در این مورد نداشته‌ایم، ولی در مناطق جنوب و جنوب غرب تهران، با توجه به گزارشات ما نمی‌توان چنین نتایجی را استنتاج کرد.
آیا تاکنون موردی از فرونشست در کشور داشته‌ایم که طی آن آسیب جدی به زیرساخت‌های حیاتی کشور رسیده باشد؟
در برخی نواحی، آثار عینی فرونشست را دیده‌ایم، مانند آنچه در حوالی کبودرآهنگ اتفاق افتاده، فروچاله‌های بزرگی ناشی از فرونشست است. طبیعتاً اگر در آنجا ابنیه‌ای بود، با توجه به اینکه محدوده وسیعی را نیز در بر می‌گیرد، قطعاً خسارت زیادی را می‌توانست ایجاد کند، ولی به لحاظ مصداقی، خیر تاکنون موردی نداشته‌ایم که زیرساخت حیاتی وسیعی بر اثر فرونشست کارکرد خود را از دست داده باشد.
البته در مورد زمین‌های کشاورزی موضوع متفاوت است. موارد زیادی از دشت ورامین و مناطقی در خراسان رضوی داریم که ترک‌های عمیق و طولانی در زمین کشاورزی ایجاد و امکان کشت و زرع از میان رفته است.
گاهی فکر می‌کنند با پر کردن این شکاف‌ها با خاک می‌شود این ترک‌ها را جبران و دوباره کشاورزی کرد که اشتباه است و هیچ راه‌حلی ندارد که بتوانیم دوباره این محدوده‌ها را احیا کنیم.
راجع به سیستم آشکارساز حرکات پوسته زمین که سازمان نقشه‌برداری روی آن در حال کار کردن است توضیح دهید.
این کار فعلاً در مرحله مطالعاتی است که در کشور‌های اروپایی در حال انجام است. شکل کلی کار این است که با نصب دستگاه‌های گیرنده تعیین موقعیت ماهواره‌ای در مجاورت تأسیسات و ابنیه زیرساختی در کنار جاده‌ها، راه‌آهن، پل‌ها، می‌توان تغییرات پوسته زمین را رصد کرد و در صورت بروز تغییرات ارتفاعی هشدار داد. ما در ایران هنوز این امکان را آزمایش نکرده‌ایم، البته با توجه به وسعت کشور اگر بخواهیم این کار اجرا شود، هزینه بسیار سنگینی خواهد داشت.
با توجه به بالا بودن میزان زلزله در کشور ما، آیا این سیستم می‌تواند به رصد حرکت گسل‌ها در کشور کمک کند؟
قطعاً می‌تواند، اما در حال حاضر با سیستم فعلی خودمان که شبکه ژئودینامیک است نیز می‌توان این تغییرات را رصد کرد. ما می‌توانیم با حداقل ۴۰۰ دستگاه ژئودینامیک در مجاورت گسل‌ها در کل کشور، تغییرات پوسته زمین را در حد نرمال رصد کنیم و اگر جابه‌جایی‌های حساسیت‌برانگیزی رخ داد، آمادگی لازم را داشته باشیم. اما در حال حاضر تعداد ایستگاه‌های ما کمتر از ۱۵۰ است و با توجه به بار سنگین مالی راه‌اندازی و حتی نگهداری این ایستگاه‌ها، خیلی هم امیدوار نیستیم که در آینده نزدیک بتوانیم این ایستگاه‌ها را توسعه بدهیم. ولی قطعاً اگر منابع مالی وجود داشته باشد، سیستم بسیار کارآمد و اطمینان بخشی برای ما خواهد بود که بتوانیم پیش‌آگاهی لازم را نسبت به مخاطراتی مانند زمین‌لرزه، یا فرونشست در مجاورت شهر‌ها و نقاط جمعیتی به‌دست آوریم، اگرچه همواره گفته می‌شود زلزله غیرقابل‌پیش‌بینی است و امکان دقیق پیشبینی وجود ندارد، اما مناطقی که در معرض خطر هستند را می‌تواند رصد کرد و یک سری آمادگی‌های از قبل داشت.
آیا سازمان نقشه‌برداری اقدامی در مورد رصد قله دماوند و تغییرات آن انجام داده است؟
ما در محدوده قله دماوند هم ایستگاه ژئودینامیک داریم و هم ایستگاه موردی که به‌صورت کمپین در کوتاه‌مدت و موقت مستقر می‌شوند، تغییرات پوسته را در محدوده دماوند رصد کردیم. آنچه تاکنون گزارش شده و در مطالعات همکاران ما آمده، مورد نگران کننده‌ای نبوده است. اگرچه فکر می‌کنیم یک قله آتش‌فشانی به اسم دماوند نیازمند مطالعه و پایش مستقرتر و دقیق‌تری است. با همکارانمان در سازمان زمین‌شناسی و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و مرکز تحقیقات راه و شهرسازی تلاش می‌کنیم تا یک مرکز دائمی برای رصد تغییرات پوسته زمین و جابه‌جایی‌ها در محدوده دماوند ایجاد کنیم، اما آنچه مشخص است در حال حاضر هیچ جای نگرانی نیست.
برخی معتقدند با نرخ فعلی فرونشست در تهران روزی خواهد آمد که ما مجبور شویم تهران را ترک کنیم. آیا به نظر شما چنین روزی را خواهیم رسید؟
اگر منظور مناطق شمالی و مرکزی تهران است خیر، فرونشست نداریم، ولی در نواحی جنوب غرب تهران و مناطق حاشیه‌ای آن، وضعیت متفاوت است و اگر نتوانیم این روند را کنترل کنیم، این معضل به مناطق جنوبی توسعه پیدا می‌کند. آنچه مشخص است روند فعلی شاید خسارت‌های غیرقابل جبران به همراه داشته باشد. به شکلی که حتی می‌تواند امکان سکونت را از ما بگیرد.
