فرارو- نفقه در فرهنگ لغت به معنای خرجی و هزینه‌های ضروری برای تأمین مایحتاج زندگی است. به موجب
ماده ۱۲۰۰ قانون مدنی، نفقه پدر و مادر بر عهده فرزندان و در درجه بعد بر عهده نوه است و جنسیت فرزندان تاثیری در این موضوع ندارد.
به موجب ماده ۱۱۹۶ قانون مدنی در روابط بین اقارب فقط اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر هستند.
منظور این ماده از عبارت اقارب نسبی در خط عمودی اعم از صعودی یا نزولی این است که فقط خویشاوندان نسبی که بعضی از آن‌ها از بعضی دیگر به دنیا آمده باشند، ملزم هستند تا تحت شرایطی ازجمله نیاز طرف مقابل، به او نفقه بپردازند.
شرایط پرداخت نفقه اقارب۱- نسبی و عمودی بودن قرابت
باید بین اقارب رابطه نسبی برقرار باشد. منظور از خویشاوندی نسبی پیوند والدین با فرزندان خود و نیز پیوند میان برادران و خواهران است.
بستگان نسبی باید در خط عمودی باشند مثل پدر، مادر، فرزند و نوه بنابراین بستگان نسبی در خط افقی مثل خواهر، برادر، عمو، عمه و ... مشمول الزام به پرداخت نفقه به یکدیگر نمی‌شود؛ بنابراین خویشاوندانی که از هم متولد نشده‌اند مثل (خواهر و برادر یا خاله و خواهرزاده یا عمو و برادرزاده) قانونا ملزم به انفاق به یکدیگر نیستند.
۲- فقر و ناتوانی مالی دریافت کننده نفقه
به موجب
ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی، وسایل معیشت خود را فراهم سازد؛ لذا در این مورد باید هر دو شرط ناتوانی مالی و ناتوانی از اشتغال به کسب و کار برقرار باشد.
۳- استطاعت مالی پرداخت کننده نفقه
به موجب ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند بدون اینکه از حیث پرداخت نفقه در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد، نفقه بدهد. برای تشخیص توانایی مالی باید تعهدات و وضع زندگی شخصی او در جامعه در نظر گرفته شود.
در واقع اگر کسی دارایی اش کافی باشد که مخارج زندگی شخصی خودش را بپردازد، در صورت نیازمند بودن اقارب ملزم به پرداخت نفقه سایر بستگان و خویشان خود است وگرنه مسئولیتی در این خصوص ندارد.
تفاوت نفقه زوجه با نفقه اقاربنفقه زن حقى است که بر عهده مرد است، فرق نمى کند مرد دارا باشد یا ندار، زن مطالبه کند یا نکند. علاوه بر این نفقه زن بر نفقه سایر افراد واجب النفقه مثل پدر و مادر و اولاد مقدم است. ولی وجوب نفقه اقارب منوط به ۳ شرط مزبور است.
به موجب
ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی زوجه در هر حال می‌تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوی کند و طلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتاز محسوب می‌شود و در صورت افلاس یا ورشکستگی شوهر، زن مقدم بر غرما (منظور طلبکاران شخص ورشکسته است) خواهد بود، ولی اقارب فقط نسبت به آینده می‌توانند مطالبه نفقه نمایند.
همان طور که گفته شد طلب زن از بابت نفقه ممتاز محسوب می شود و در صورتی که دارایی زوج کفاف همه دیون او را ننماید، حق زن بر سایر طلبکاران مقدم است؛ بنابراین نفقه زوجه شامل نفقه ایام گذشته نیز می‌شود و مانند دینی بر عهده شوهر قرار می‌گیرد، نفقه اقارب صرفاً شامل نفقه آینده خواهد بود و نفقه ایام و روز‌های گذشته را نمی‌توانند مطالبه کنند.
در نفقه زوجه، معیار حال زوجه و نیاز‌های اوست و دارا بودن یا ندار بودن زوج در مورد آن هیچ تاثیری ندارد، در حالی که در مورد نفقه اقارب، نیاز‌های مستحق و توانایی منفق (نفقه دهنده) ملاک است. همان طور که گفتیم در نفقه زوجه وضعیت زن در نظر گرفته می‌شود به عنوان مثال اگر زنی عادت به خدمتکار شخصی داشته باشد باید برای وی خدمتکار گرفته شود.
در همین راستا ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی در خصوص نفقه اقارب مقرر می‌دارد کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیله اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم سازد.
همچنین به موجب
ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این حیث در وضع معیشت خود دچار مضیقه گردد.
اگر نفقه دهنده بیش از یک نفر باشد در این صورت همگی موظف هستند تا به طور مساوی نفقه فرد واجب‌النفقه را بپردازند. به‌طور مثال اگر فرد مستحق نفقه، یک پسر و دو دختر توانگر داشته باشد، آنان موظفند تا به طور مساوی به پدر یا مادر خود نفقه بپردازند و در این خصوص فرقی میان دختر و پسر نیست.
اگر مستحق نفقه بیش از یک نفر باشد نفقه دهنده باید با لحاظ کردن توانایی مالی خود و به ترتیب اولویت به مستحقین نفقه، نفقه بپردازد.
به عنوان مثال اگر فردی همسر، فرزند و پدر و مادر نیازمند داشته باشد ابتدا باید نفقه همسرش را پرداخت کند سپس نفقه فرزند در اولویت قرار می‌گیرد بعد از آن نوبت به پرداخت نفقه پدر و مادر است؛ بنابراین اگر فردی که توانایی مالی محدودی دارد هم فرزند نیازمند و هم پدر نیازمند داشته باشد، اولویت با فرزند او است.
آثار عدم پرداخت نفقهدر صورتی که شخص متمکن نفقه افراد واجب النفقه خود را نپردازد؛ مستحقین به دریافت نفقه می‌توانند به طور قانونی و با رجوع به محکمه نفقه‌ی خود را مطالبه کنند.
لازم به ذکر است که دعوای مطالبه نفقه دعوای مالی و عموماً زیر بیست میلیون تومان است؛ رسیدگی به چنین دعاوی (زیر بیست میلیون تومان) در صلاحیت شورای حل اختلاف است و چنانچه حاصل جمع نفقه‌ی مورد ادعای فرد بیش از بیست میلیون تومان باشد، باید دعوای خود را در دادگاه طرح نماید.
همچنین به موجب ماده ۵۳ قانون حمایت از خانواده هر کس با داشتن استطاعت مالی نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تأدیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه ۶ (حبس بیش از ۶ ماه تا ۲ سال) محکوم می‌گردد.
