چنین ادعا‌ها و دستگاههای بدون کارکرد در دنیا اگرچه با سروصدای فراوان رونمایی می‌شوند؛ اما چندان کارکردی در آینده بشر و علم نخواهند داشت و شاید به‌همین‌دلیل از اصطلاح «شبه‌علم» درباره این ادعا‌ها و اختراعات استفاده می‌شود. درباره «مستعان» البته در‌حال‌حاضر نگاه‌های متفاوتی وجود دارد و سازندگان و مطرح‌کنندگان این دستگاه، همچنان به طور جدی از آن دفاع می‌کنند و در سمت دیگری هم نهاد‌ها و گروه‌های علمی کشور اعتقادی به کارایی چنین دستگاهی ندارند.
روزنامه شرق نوشت: چهار‌شنبه، ۲۷ فروردین بود که فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مراسم رونمایی از دستگاه کرونایاب «مستعان ۱۱۰» شرکت کرد و این دستگاه را «دستاورد جدید با قابلیت تشخیص هوشمند کرونا» خواند؛ دستگاهی که البته شکل کارکرد و نحوه معرفی و جزئیات آن بلافاصله با انتقادات و پرسش‌هایی مهم مواجه شد.
با این‌حال، حسین سلامی در این مراسم و در توضیح عملکرد این دستگاه گفته بود: «دقت ۸۰درصدی آن در بیمارستان‌ها اثبات شده و به این شیوه کار می‌کند که با استفاده از ایجاد میدان مغناطیسی یعنی استفاده از ویروس دوقطبی که داخل این دستگاه تعبیه می‌شود، هر نقطه‌ای از محیط تا شعاع صد متر که آلوده به ویروس باشد، آنتن این دستگاه درست مقابل این نقطه قرار خواهد گرفت و در مدت حدود پنج ثانیه موفق به کشف محیط آلوده می‌شود».
سردار سرلشکر حسین سلامی در مراسم رونمایی از این دستگاه با تشریح نحوه کارکرد آن گفته بود: اساس آن این است که با استفاده از ایجاد میدان مغناطیسی یعنی استفاده از ویروس دوقطبی که داخل این دستگاه تعبیه می‌شود، هر نقطه‌ای از محیط تا شعاع صد متر را که آلوده باشد، آنتن این دستگاه در مقابل آن قرار می‌گیرد و در عرض پنج ثانیه موفق می‌شود که نقطه آلوده را کشف کند.
به گفته سلامی این یک پدیده علمی شگفت‌انگیز در بیمارستان‌های مختلف تست شده و بیش از ۸۰ درصد دقت و صحت آن جواب داده است و مبنای خیلی خوبی برای هر نوع ویروسی خواهد بود. فرمانده سپاه پاسداران، همچنین درباره این دستگاه که نام «مستعان ۱۱۰» برای آن انتخاب شده، گفته است این دستگاه نیاز به گرفتن خون ندارد و قابلیت بسیار بالایی برای تشخیص سطوح و انسان‌های آلوده دارد؛ به‌طوری‌که در عرض پنج ثانیه می‌تواند نقطه آلوده را کشف کند.
پس از رونمایی از این دستگاه بود که انتقادات و شک و شبهه‌هایی درباره این دستگاه در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها منتشر شد. با‌این‌حال سردار رمضان شریف، سخنگو و مسئول روابط‌عمومی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، روز پنجشنبه به اظهارنظر‌های گوناگون داخلی و خارجی درباره مستعان پاسخ داد. به گفته او مستعان ۱۱۰ «دستاورد بزرگ و منحصر‌به‌فردی است که به دست متخصصان و ظرفیت‌های دانش‌بنیان بسیج علمی کشور رقم خورده» و آن را نمونه‌ای از «موفقیت‌های جدید» جمهوری اسلامی در حوزه علم و فناوری دانست. سردار رمضان شریف همچنین ضمانت داده است که دستگاه ویروس‌یاب پیش از رونمایی رسمی «بیش از ۱۰ روز در دست‌کم ۱۰ بیمارستان و مرکز درمانی درگیر بیماران کرونایی در کشور» آزمایش شده است.
او می‌گوید: فرایند تولید و قابلیت‌های فنی سامانه «مستعان» با حضور اصحاب رسانه تشریح می‌شود. او همچنین از متخصصان خواست از شتاب‌زدگی در قضاوت درباره این سامانه پرهیز کنند؛ چرا‌که به تعبیر او غالب واکنش‌هایی که بیشتر از سوی رسانه‌های بیگانه طراحی و ضریب داده شده، ناشی از احساس ضعف، حقارت و استیصال آنان از اقتدار و اراده ایرانی است.
با‌این‌حال حسام‌الدین آشنا، مشاور رئیس‌جمهور و عضو هیئت نظارت بر صداوسیما در فضای مجازی، در یک پیام توییتری در واکنش به این موضوع نوشت: «در شرایطی که جامعه هر روز با اخبار عجیب روبه‌رو می‌شود، از پخش رپرتاژ آگهی در بخش‌های خبری خودداری کنید و بدون تأیید رسمی وزارت بهداشت، برای واکسن‌ها، داروها، کیت‌های تشخیصی و ویروس‌یاب‌های ابتکاری و بی‌نظیر تبلیغ نکنید».
کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت، نیز در نشست خبری ویدئویی خود در پاسخ به خبرنگار آناتولی درباره ساخت این دستگاه گفت: اگر این دستگاه از سوی وزارت بهداشت تأیید شده بود، حتما در گزارش رونمایی آن اعلام می‌شد. مرجع تأیید وزارت بهداشت است. تا این لحظه بسیاری از این زحمات کشیده شده و تلاش‌های زیادی شده؛ ولی مواردی که تأیید نهایی گرفته، بسیار کم بوده است. به این دستگاه سازمان غذا و دارو تأییدیه‌ای نداده است. اگر تأیید بشود، مجوز تولید انبوه می‌دهیم.
انجمن فیزیک ایران جزء گروه منتقدان بود. این انجمن در بیانیه‌ای عنوان کرد: در روز‌های اخیر خبر‌هایی از بعضی از رسانه‌های رسمی درباره اختراع بدیع وسیله‌ای برای تشخیص آلودگی به ویروس کرونا از راه دور منتشر شده است. در بیان این خبر به عبارت‌های با ظاهر علمی مانند امواج الکترومغناطیس، دوقطبی‌های مغناطیسی و الکتریکی و دیگر عبارت‌هایی از حوزه فیزیک اشاره شده است. با وجود اینکه روش‌های تشخیص و شناسایی با استفاده از مشخصه‌های فیزیکی مواد در علم فیزیک بسیار پر‌کاربرد هستند؛ ولی دانش بشری در‌حال‌حاضر توان شناسایی و آشکارسازی ذراتی با ابعاد حدود صد نانومتر را از راه دور ندارد و چنین ادعایی باورناپذیر و در حد داستان‌های علمی و تخیلی است. این ادعا آن‌قدر از علم دور است که انجمن فیزیک ایران آن را در مجموعه ادعا‌های شبه‌علم دسته‌بندی می‌کند. اگر با احتمال نزدیک به صفر این وسیله کار کند؛ از‌آنجا‌که با دانش روز بشر همخوانی ندارد، مخترعان نه‌تن‌ها برای آشکارسازی یک ویروس؛ بلکه برای جابه‌جاکردن مرز‌های دانش بشری باید مورد تشویق مجامع علمی در جهان قرار گیرند. انجمن فیزیک ایران در راستای رسالت علمی خود و در‌صورتی‌که مخترعان وسیله یادشده هنوز بر ادعای خود مُصر هستند، اعلام آمادگی می‌کند که در صورت دریافت مستندات مرتبط با شیوه کار و آشکار‌یابی وسیله ادعایی، آن را در اختیار متخصصان و دانشمندان این حوزه برای داوری علمی قرار دهد.
همچنین سازمان غذا و دارو هم اعلام کرد که این دستگاه اصلا برای گرفتن تأییدیه سراغ سازمان غذا و دارو نرفته. دبیر کل آزمایشگاه مرجع سلامت سازمان غذا و دارو با اشاره به وضعیت شبکه آزمایشگاهی کرونا در کشور، درباره دستگاه ویروس‌یاب کرونا که به‌تازگی از آن رونمایی شده، گفت: هر چیزی که بخواهد در سیستم آزمایشگاهی و تشخیصی ما استفاده شود، حتما باید از سوی سازمان غذا و دارو تأیید شود.
سمیعی در پاسخ به سؤالی درباره دستگاه ویروس‌یابی که به‌تازگی از آن رونمایی شده است، گفت: از این دستگاه خبر نداریم و آن را ارزیابی هم نکرده‌ایم؛ اما براساس مکانیسم ما هر چیزی که بخواهد در سیستم آزمایشگاهی و تشخیصی ما استفاده شود، حتما باید از سوی سازمان غذا و دارو تأیید شود. سازمان غذا و دارو هم یک اداره کل تجهیزات پزشکی دارد که فرایند را از آنجا آغاز کرده و تمام اقدامات مربوط به ثبت، مطالعه پرونده و... انجام می‌شود و اگر نیازمند آزمایش کیفی باشد، به انستیتوی پاستور که از‌جمله بهترین ظرفیت‌های کشور است، رفته و بررسی می‌شود. حال اگر فرایند تأیید این دستگاه در وزارت بهداشت آغاز شود، می‌توانیم درباره آن اظهارنظر کنیم. متخصصان به‌تدریج درباره آن اظهارنظر می‌کنند. وزارت بهداشت جز براساس شواهد و ارزیابی‌های دقیق نمی‌تواند اظهارنظر کند. در‌حال‌حاضر هم من اطلاعی درباره این سیستم و نحوه کارش ندارم.
پیشینه «کرونایاب» و مخترعش
رونمایی و توضیحات درباره این دستگاه که گفته می‌شود قابلیت تشخیص ویروس کرونا در شعاع صد‌متری را دارد، آغازی بر یکی از حاشیه‌سازترین خبر‌های هفته پیش شد که البته همچنان با واکنش‌هایی روبه‌رو است. برخی معتقدند که این «دستگاه کرونایاب» پیش‌از‌این و در سال‌های گذشته به‌عنوان اختراعی برای کشف بمب یا سوخت قاچاق هم رونمایی شده و کارکردی نخواهد نداشت؛ اما در سمتی دیگر هم همچنان از توانایی و کارایی چنین دستگاهی دفاع می‌شود.
«کرونایاب» از کجا آمده است؟
در مراسمی که هفته پیش برای رونمایی از این دستگاه پرحاشیه برگزار شد، از فردی خاص به‌عنوان مخترع نام برده نشد؛ اما فرمانده سپاه درباره سازندگان آن گفت که این دستگاه «در کشور به دست بخشی از بسیجیان دانشمند و با‌اخلاص توسعه پیدا کرده است». این توضیحات در حالی است که بلافاصله پس از مراسم رونمایی، تعدادی از کاربران شبکه‌های اجتماعی از شباهت چنین دستگاهی با مواردی در گذشته گفتند.
گفته می‌شود که «کرونایاب» جدید مشابه آن چیزی است که اردیبهشت ۹۷ در ارومیه به‌عنوان یک اختراع مهم خبرساز شد. در آن سال فردی در گفتگو با تلویزیون به توضیح اختراع جدید خود با عنوان «ردیاب هر نوع ماده جامد و مایع» پرداخته بود که حالا برخی رسانه‌های داخلی این اختراع جدید و همچنین فرد توضیح‌دهنده را به همان ماجرای دو سال پیش نسبت می‌دهند. به نظر می‌رسد شخصی که دو سال پیش به‌عنوان مخترع «ردیاب هر نوع ماده جامد و مایع» با تلویزیون مصاحبه کرده، همان فردی است که روز ۲۷ فروردین ۱۳۹۹ با لباس فرم بسیج به تن و با ماسک روی صورت در تلویزیون ظاهر شده و نحوه کار «دستاورد جدید» را در پیش‌زمینه مصاحبه فرمانده کل سپاه نشان می‌دهد که پیش‌از‌این نام او «کامبیز گلشنی» اعلام شده است. آنچه به‌عنوان اختراع جدید در تشخیص ویروس کرونا از آن یاد می‌شود، هم در شکل ظاهری و هم در بسته‌بندی شباهت زیادی به «اختراع» سال ۹۷ همین آقای گلشنی دارد.
کامبیز گلشنی اهل استان آذربایجان غربی و شهر ارومیه است. او در همین شهر شرکتی به اسم شرکت پویان کاوش دارد که در خبر‌های مربوط به اختراعش در باشگاه خبرنگاران جوان آمده بود برای نخستین بار در جهان دستگاههای ردیاب هر نوع ماده جامد یا مایع در ارومیه رونمایی شد و این دستگاه برای اولین بار در جهان ساخته شده است و هیچ‌گونه مشابه خارجی ندارد.
در بخش دیگری از این خبر همچنین ادعا شده بود متخصصان شرکت سازنده این دستگاه پس از هشت سال تحقیق برای اولین بار در جهان به تکنولوژی ساخت انواع دستگاههای ردیاب مواد جامد و مایع دست یافتند. این تکنولوژی، منحصر‌به‌فرد و دارای گواهینامه ثبت اختراع بین‌المللی است.
کامبیز گلشنی سال ۹۷ درباره این دستگاه خود مدعی شده بود: «با این دستاورد، شناسایی هر‌گونه ذخایر طبیعی و غیر‌طبیعی مانند معادن فلزی و غیر‌فلزی، منابع نفتی و آبی تا فاصله ۴۲کیلومتری سطح زمین و عمیق‌ترین نقطه آب و خاک، امکان‌پذیر است». او همچنین در ادامه ادعا‌های خود گفته بود: «در این سیستم به دلیل بهره‌گیری از اثرات الکترواستاتیک و میدان‌های دوقطبی الکتریکی، جهت‌یابی از پشت هر مانع طبیعی و غیر‌طبیعی امکان‌پذیر بوده و تحت تأثیر هیچ‌یک از نویز‌های حاصل از دکل‌های فشار قوی – ایستگاه‌های مخابراتی و انواع مسدود‌کننده‌ها قرار نمی‌گیرد».
به غیر از این، یک سال قبل‌تر و در خرداد ۹۶، همین دستگاه براساس خبری که در خبرگزاری ایرنا و با عکس کامبیز گلشنی که همین وسیله را در دست دارد، منتشر شده، از آن با عنوان دستگاه سوخت‌یاب یاد شده است. در این خبر هم آمده بود: «مدیر شرکت پخش فراورده‌های نفتی منطقه ارومیه گفت: جدیدترین دستگاه سوخت‌یاب الکترونیکی ساخت داخل به منظور کنترل سیستمی و الکترونیکی در راستای مبارزه با قاچاق فراورده‌های نفتی در جایگاه‌های مرزی این شرکت به کار گرفته شد».
علاوه‌براین این دستگاه نمونه پرحاشیه‌ای هم در خارج از ایران دارد؛ دستگاهی با شباهت فراوان به همین مورد حاشیه‌ساز، پیش‌از‌این در عراق و مصر با عناوین بمب‌یاب یا تشخیص‌دهنده ویروس ایدز در چند کشور دیگر فروخته شده و رسوایی به بار آورده است. فروشنده دستگاه بمب‌یاب به عراق در‌حال‌حاضر دوران محکومیت زندان خود را در بریتانیا می‌گذراند. مشابه بمب‌یاب دروغین و کلاهبرداری حرفه‌ای با آن، پیش‌از‌این و در کشور‌ها‌ی دیگری هم اتفاق افتاده است.
حدود شش سال پیش، ارتش مصر مدعی ابداع دستگاهی شد که برای ردیابی ویروسِ اچ‌آی‌وی و هپاتیت به کار می‌رود. سازندگان دستگاه مصری برای معرفی دستگاه خود توضیحاتی مشابه آنچه بمب‌یاب نامیده می‌شد، ارائه می‌دادند که شباهتی با همین دستگاه کرونایاب در ایران هم دارد. درباره این اختراع ارتش مصر البته نشریه نیچر در مقاله‌ای با اشاره به نبود هیچ‌گونه مطالعه علمی دیگر در این زمینه نمایش دستگاه ادعایی را «رویدادی شرم‌آور» برای حکومت مصر دانست.
چنین ادعا‌ها و دستگاههای بدون کارکرد در دنیا اگرچه با سروصدای فراوان رونمایی می‌شوند؛ اما چندان کارکردی در آینده بشر و علم نخواهند داشت و شاید به‌همین‌دلیل از اصطلاح «شبه‌علم» درباره این ادعا‌ها و اختراعات استفاده می‌شود. درباره «مستعان» البته در‌حال‌حاضر نگاه‌های متفاوتی وجود دارد و سازندگان و مطرح‌کنندگان این دستگاه، همچنان به طور جدی از آن دفاع می‌کنند و در سمت دیگری هم نهاد‌ها و گروه‌های علمی کشور اعتقادی به کارایی چنین دستگاهی ندارند.
