دکتر امین عربی*؛ یکی از شاخص‌های توسعه کشورها، ترکیب صادرات عمده این کشورهاست. کالاها را می‌توان به دو دسته کالا‌های اولیه یا مواد خام و کالا‌های کارخانه‌ای که از طریق افزایش ارزش افزوده به اشتغالزایی و تولید بیشتر کشور کمک می‌کند، تقسیم‌بندی کرد.
صادرات کالا‌های اولیه یا خام‌فروشی درصد بالایی از صادرات کشور‌های توسعه نیافته را تشکیل می‌دهد. در مقابل کالا‌هایی که در کارخانه‌ها به کالا‌های مصرفی تبدیل می‌شوند ارزش افزوده بیشتری، نصیب کشور می‌کنند و در فرآیند تولید، نیروی کار و نهاده‌های تولید بکار گرفته می‌شود. همچنین اشتغالزایی که صورت می‌گیرد به همراه اثرات مثبت بر تراز تجاری، تاثیر مثبتی بر کاهش معضلات اجتماعی دارد و ضربه پذیری اقتصاد کشور دارد.
آمار‌های انتشار یافته توسط بانک جهانی بعنوان یکی از سازمان‌های بین‌المللی، نشان می‌دهد که در سال ۱۹۹۰ ترکیب صادرات کالاها در کشور‌های در حال توسعه ۷۲ درصد و کالا‌های کارخانه‌ای ۲۸ درصد بوده است و این ترکیب برای کشور‌های توسعه یافته دقیقا برعکس بوده و ۸۱ درصد کالاها، کارخانه‌ای و ۱۹ درصد، کالا‌های اولیه بوده است. واضع و روشن است که کارخانه‌ای کردن کالاها در کشور گام مهمی در توسعه بشمار می‌رود.
با این توضیح نگاهی به وضعیت صنعت نفت، گاز و پتروشیمی روشن می‌سازد، در سال‌های اخیر روند جایگزینی کالاهای‌های کارخانه‌ای بجای خام‌فروشی در این صنعت مهم، به درستی صورت گرفته است. کارخانه‌هایی مورد نیاز در صنعت نفت برای تولید کالا‌های جدید و جلوگیری از خام فروشی شامل پالایشگاه‌ها و صنایع پتروشیمی است. از طرف دیگر سیاست صادرات گاز طبیعی بصورت خام و یا توسعه گارزسانی به صنایع و تامین انرژی مورد نیاز صنعت، کمک بزرگی به صنایعی است که کالا‌های کارخانه تولید می‌کنند.
نگاهی به وضعیت تولید و صادرات نفت خام نشان می‌دهد که احداث و توسعه پالایشگاه‌ها و مجتمع‌های پتروشیمی در سال‌های اخیر به بهینه نمودن ترکیب صادرات محصولات مرتبط با صنعت نفت منجر گردیده و تلاش برای دستیابی به اهداف افزایش ارزش افزوده از طریق تبدیل نفت خام به فراورده‌های نفتی نتایج خوبی به همراه داشته است.
نگاهی به جدول شماره ۱ نشان می‌دهد در دوره زمانی ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۷ برنامه‌ریزی صورت گرفته در احداث و توسعه پالایشگاه‌ها توانسته، تقریبا ۳۷ درصد ظرفیت پالایش نفت خام در داخل را افزایش دهد. این رشد در مصرف نفت خام در پالایشگاه‌های داخل به معنی عدم نیاز به فروش نفت خام به همین میزان بعلاوه اشتغالزایی و تسلط بر بازار فرآورد‌های نفتی منطقه از طریق تولید فرآورده‌های نفتی است.
جدول شماره ۱- ظرفیت تصفیه نفت خام در پالایشگاه‌های داخلی (هزار بشکه)
ماخذ: سالنامه آماری ۱۳۹۷
جدول شماره ۱ نفت خام مصرف شده در پالایشگاه‌های داخلی را نشان می‌دهد. افزایش مصرف نفت خام در داخل به معنی جایگزین کردن تولید داخلی این کالا بجای خام فروشی است که در نتیجه آن اقتصاد کشور با بکارگیری نیروی کار و سرمایه در مدار بالاتری از توسعه قرار می‌گیرد.
در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ با توسعه پالایشگاه‌های اراک، بندرعباس و لاوان میزان نفت خام مصرفی پالایشگاه‌ها به میزان ۶۷ میلیون بشکه در سال افزایش پیدا کرد و در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ با توسعه پالایشگاه تهران و احداث فاز اول پالایشگاه خلیج فارس میزان مصرف سالانه پالایشگاه‌های کشور به میزان ۵۵ میلیون بشکه در سال افزایش یافته است.
همچنین در سال ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ با بهره‌برداری از دیگر فاز‌های پالایشگاه خلیج فارس ۸۶ میلیون بشکه معیانات گازی بصورت خام به چرخه افزایش ارزش افزوده پالایشگاه‌های داخلی تزریق و اقتصاد کشور از مدار توسعه بهره‌مند گردید.
افزایش تولید، همچنین میزان واردات این محصولات بخصوص بنزین را کاهش داد که با توجه به تصمیمات قدرت‌های زورگو در طرح تحریم، در تعریف سیاست جایگزین واردات نقش مهمی در بی اثر و کم اثر نمودن بسیاری از نقشه‌های دشمنان داشته‌است.
یکی دیگر از صنایع مهم در کارخانه‌ای کردن نفت خام، احداث و توسعه صنایع پتروشیمی است. آمار‌های مستخرج از سال نامه آماری کشور نشان می‌دهد که وزارت نفت با روند احداث و توسعه مجتمع‌های پتروشیمی برای تولید کالا‌هایی شامل پلیمر، مواد شیمیایی، آروماتیک، سوخت، کود و سموم روند صعودی در کارخانه‌ای کردن تولیدات داخل داشته‌است.
آمار‌های جدول شماره ۲ نشان می‌دهد که رشد تولید این محصولات در دوره زمانی ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۷ تقریبا ۲۰۰ درصد بوده است. مقدار صادارات نیز در همین دوره با رشد ۲۳۶ درصدی نقش اصلی در تغییر ترکیب به نفع اقتصاد کشور و اشتغال داشته است.
جدول شماره ۲- مقدار تولید، مقدار فروش داخلی و مقدار صادرات شرکن ملی صنایع پتروشیمی واحد هزار تن
ماخذ: سالنامه آماری ۱۳۹۷
اقدامات صورت گرفته نشان می‌دهد که برنامه ریزی‌های صورت گرفته در زمینه کارخانه‌ای نمودن محصولات حاصل از نفت خام، نقش مهمی در اشتغالزایی و افزایش سهم کشور در بازار‌های جهانی داشته است و این روند می‌تواند در شرایط تحریم یا رفع موانع حاصل از تحریم‌های ظالمانه با قدرت و دقت ادامه پیدا کند. ارزش دانش مهندسی و طراحی این طرح‌ها نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
*دکترای اقتصاد بین‌الملل
