فرارو- اغلب استفاده کنندگان خودرو با اصطلاحی به نام پارگی تسمه تایم آشنا هستند و می‌دانند که چنین اتفاقی، به ویژه در هنگام سفر یا در جاده، چقدر می‌تواند ناراحت کننده باشد. تسمه‌تایم یا تسمه‌تایمینگ، قطعه‌ای پلاستیکی در موتور احتراق داخلی خودرو است که وظیفه‌ی اصلی آن ایجاد اتصال میل‌لنگ به میلِ سوپاپ، برای انجام ۴ عمل اصلی موتور (یعنی مکش، تراکم، انفجار، و تخلیه) می‌باشد؛ بنابراین وقتی این قطعه حساس بنا به هر دلایلی به درستی عمل نکند و پاره شود، ابتدایی‌ترین نتیجه آن از کار افتادن خودرو خواهد بود، به همین دلیل دانستن این موضوع برای همه رانندگان بسیار مهم است. اما علت خرابی و فرسودگی تسمه تایم خودرو چیست و چگونه می‌توان فهمید که تسمه تایم خودرو خراب شده است و باید تعویض گردد؟ برای یافتن پاسخ این سوالات با ما همراه شوید تا اطلاعات جامعی درباره تسمه تایم خودرو در اختیار شما قرار دهیم.
تسمه تایم خودرو چیست؟
امروزه در اکثر خودرو‌ها از موتور‌های ۴زمانه احتراق داخلی استفاده می‌شود و می‌توان گفت متداول‌ترین چرخه‌ی احتراق در موتورهاست و همانطور که از اسم آن پیداست، فرایند احتراق در این موتور‌ها شامل ۴ مرحله، مکش، تراکم، توان و تخلیه می‌باشد. در طول این ۴ مرحله میل بادامک یک‌بار و میل لنگ دوبار می‌چرخد که رابطه بین چرخش میل بادامک و میل لنگ، همان چیزی است که به عنوان «زمان مکانیکی» شناخته می‌شود و این چرخه است که حرکت پیستون‌ها و دریچه‌های داخل سیلندر موتور را کنترل می‌کند. در‌کل دریچه‌ها باید در زمان دقیق در ارتباط با پیستون باز شوند، و اگر این کار را نکنند، موتور به درستی کار نخواهد کرد. این ارتباط و هماهنگی بر عهده تسمه‌تایم می‌باشد. تسمه تایم یا تسمه تایمینگ (Timing Belt)، یک تسمه پلاستیکی است که در حقیقت رابط میان میل‌لنگ و میل‌سوپاپ (میل بادامک) محسوب می‌شود.
در گذشته چرخ دنده و زنجیر وظیفه تسمه تایم را انجام میداند، اما به دلالی مثل هزینه نگهداری و تولید بالا، ایجاد صدای زیاد و پایین آوردن راندمان موتور، کنار گذاشته شدند. اما با وجودی که صنعت خودرو سابقه بسیار زیادی داشت و به سرعت در حال ترقی بود، تسمه تایم فاقد چنین پیشینه طولانی بود. در واقع اگرچه ابداع خودرو و استفاده از پیشرانه‌های درون‌سوز به قرن ۱۹ باز میگردد، ولی استفاده از قطعه‌ای به اسم تسمه تایم، به سال ۱۹۴۵ میلادی برمی‌گردد. آنچه در این سال اتفاق افتاد ماحصل تلاش گروهی از مهندسان انگلیسی بود که به‌صورت مستقل برای پیشرفت مهندسی موتور انجام پذیرفته بود. چندی بعد در ۱۹۵۰ بود که کمپانی پنهارد (Panhard) فرانسه برای اولین‌بار از این قطعه روی موتور برخی از مدل خودروهایشان استفاده کرد. بازتاب خیره‌کننده این قطعه به‌قدری بود که نه‌تن‌ها افزایش چشم‌گیر قدرت و بازده را در پی داشت بلکه کاهش مصرف سوخت و سروصدای پیشرانه نیز موجب می‌شد. تا جایی‌که شرکت‌های خودروسازی از این پدیده برای خودرو‌های مسابقه‌ای خود در رقابت‌های SCCA سال ۱۹۵۶ استفاده می‌کردند. سال ۱۹۶۲ شرکتی آلمانی به اسم گلاس (Glas) برای اولین‌بار تولید انبوه خودرویی را که از میل‌سوپاپ روی سیلندر استفاده می‌کرد آغاز کرد. در ۱۹۶۶ واکسهال (Vauxhaull) از زیرمجموعه‌های جنرال‌موتورز نخستین سری از خودرو‌هایی را که موتورشان از دو میل‌سوپاپ روی سیلندر‌ها استفاده می‌کرد به بازار فرستاد. اما اهمیت تعویض این تسمه در سال ۱۹۶۰ همزمان با تولید پیشرانه‌های شش سیلندر تخت از سوی «پونتیاک» بود.
وظیفه اصلی تسمه تایم در موتور خودرو چیست؟
همانگونه که اشاره شد چرخه چهارمرحله‌ای موتور‌های احتراق داخلی شامل؛ ۱- مرحله مکش (پیستون در داخل سیلندر به پایین می‌رود، سوپاپ هوا باز می‌شود و مکش ایجاد شده به وسیله حرکت رو به پایین سیلندر باعث مکش مخلوط سوخت و هوا به داخل سیلندر می‌شود.)، ۲-مرحله تراکم (پیستون در داخل سیلندر بالا می‌رود، سوپاپ هوا بسته و مخلوط سوخت و هوا کمپرس می‌شود.)، ۳-مرحله توان (شمع جرقه می‌زند و مخلوط سوخت و هوا منفجر می‌شود. پیستون به سمت پایین رانده و همزمان سوپاپ دود باز می‌شود.)، ۴-مرحله تخلیه (پیستون به سمت بالا می‌آید و دود از محل سوپاپ دود خارج می‌شود.) است.
در این ۴ مرحله، زمانبندی باز و بسته شدن سوپاپ هوا و سوپاپ دود به وسیله تسمه تایم صورت می‌گیرد. در واقع حرکت میل‌لنگ توسط تسمه تایم به میل سوپاپ (میل بادامک) انتقال می‌یابد و میل سوپاپ هم سوپاپ‌ها را بالا و پایین می‌کند. اگر به خواهیم به عبارت دیگر چگونگی عملکرد تسمه تایم را توضیح دهیم باید بگویم که این قطعه با هماهنگ کردن سرعت چرخش میل‌لنگ با میل سوپاپ، زمان باز و بسته شدن سوپاپ‌ها را تنظیم می‌کند. میل‌سوپاپ که به میل بادامک هم معروف است معمولا در سر سیلندر اتومبیل قرار دارد، امام ممکن است در برخی از اتومبیل‌ها، طراحان جای دیگری از موتور را به این قطعه اختصاص داده باشند. از آنجایی که کار تسمه تایم تنظیم زمانبندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها است، هرگونه لغزش این تسمه روی فولی متصل به میل‌لنگ یا میل سوپاپ باعث اشکال در عملکرد موتور می‌شود، به همین دلیل روی این تسمه دندانه‌هایی وجود دارد که این دندانه‌ها روی فولی‌های دندانه‌دار قرار می‌گیرد و بدینوسیله هیچ لغزشی صورت نمی‌گیرد. وجود همین دندانه‌ها باعث شده که نصب کردن تسمه تایم به سادگی تسمه‌های دیگر مثل تسمه دینام نباشد. کافی است تسمه تایم چند دندانه جابه‌جا نصب شود یا اساس این دندانه‌ها در محلی اشتباه قرار گیرند، آن وقت آسیبی جدی به موتور وارد خواهد شد. به همین دلیل تعویض تسمه تایم باید توسط یک مکانیک و تعمیرکار حرفه‌ای انجام شود و انجام این کار را نباید به هر کسی سپرد.
خرابی یا پارگی تسمه تایم چه خطری برای موتور دارد؟
همانطور که می‌دانید در پیشرانه‌هایی که با عبارت Interference شناخته می‌شوند، فضای داخلی سیلندر را سوپاپ‌ها و پیستون اشغال کرده، اما این دو، همزمان در این فضا حضور ندارند و به طور زمانبندی شده این فضا را اشغال می‌کنند (مانند پژو ۴۰۵ و ۲۰۶)؛ و اگر تسمه‌تایم خودروی شما دچار مشکل شود در این چرخه اختلال به وجود آمده و پیستون و سوپاپ همزمان داخل این فضا قرار خواهند گرفت و پیستون با سوپاپ برخورد خواهد کرد، که این یک اتفاق بسیار بد برای موتور خودرو است و موتور خودرو دچار آسیب جدی می‌شود، البته شدت این آسیب به موقعیت و دور موتور خودرو در آن لحظه بستگی دارد، به طور مثال یکی از موقعیت‌هایی که ممکن است این اتفاق رخ دهد در لحظه استارت خودرو است، در این لحظه به علت این که موتور تکان‌های شدید تری دارد امکان اینکه تسمه‌تایم مستهلک شده، پاره شود زیاد است البته، چون دور موتور خودرو در این زمان چندان زیاد نیست، آسیب کمتری به مجموعه وارد می‌شود و ممکن است در حد خم شدن سوپاپ‌ها باشد؛ اما اگر همین اتفاق در دور‌های بالاتر یا در هنگام شتاب‌گیری خودرو باشد قطعا آسیب جدی‌تر خواهد بود و حتی شاید منجر به ترکیدگی سر سیلندر شود. این مورد در هنگام رانندگی در جاده بسیار مشکل ساز است و مواردی هم مشاهده شده که این اتفاق سبب تصادف و واژگونی خودرو شده است. در موتور خودرو‌هایی مانند ریو یک پارگی ساده تسمه تایم، حتی می‌تواند منجر به تعویض کل موتور خودرو شما شود. برای پیشرانه non-interferernce (مانند پراید و پیکان) نیز ریسک پاره شدن تسمه‌تایم وجود دارد، اما در این نوع پیشرانه دیگر خبری از برخورد سوپاپ با پیستون نیست و فقط خودرو خاموش می‌شود و بیشترین سختی آن در راه ماندن است. به هر حال ۳ اتفاق با پارگی تسمه تایم معمول است که عبارتند از به هم ریختن زمانبندی باز و بسته شدن سوپاپ‌ها، برخورد پرسر و صدای پیستون‌ها و سوپاپ‌ها و همچنین وارد نشدن مخلوط سوخت و هوا در زمان مناسب به سیلندر و خارج نشدن به موقع دود از آن که باعث کاهش بسیار زیاد نیروی محرکه اتومبیل و در نهایت خاموش شدن آن می‌شود.
دلایل اصلی خرابی یا پاره شدن تسمه تایم
به طور کلی دلایل زیادی باعث خرابی تسمه تایم می‌شود، که ما در این قسمت شایع‌ترین دلایل خرابی تسمه تایم را به شما معرفی می‌کنیم؛
۱. رانندگی با دور بالا: اگر از وضعیت تسمه تایم خود اطلاع ندارید بهتر است مقداری کمتر گاز بدهید، همان طور که می‌دانید رانندگی با دور موتور بالا علاوه بر وارد شدن فشار به موتورخودرو، فشار زیادی هم به تسمه‌تایم خودرو شما وارد می‌کند. در صورت فرسوده بودن تسمه تایم احتمال پاره شدن تسمه چند برابر می‌شود.
۲. خرابی تسمه سفت کن تسمه تایم: این قطعه هم ممکن است، دچار مشکل شود. یکی از شایع‌ترین علت‌های خرابی این قطعه جام کردن هرزگرد تسمه تایم است؛ که باعث اصطکاک و از بین رفتن تسمه می‌شود، همچنین ممکن است به طور ناگهانی باعث شل شدن تسمه و رد کردن تایم شود که با پاره شدن تسمه تایم تفاوتی ندارد.
۳. خرابی واتر پمپ: اگر واتر پمپ شما خراب باشد و بعد از مدتی قفل یا به اصطلاح جام کند، با عث خراب شدن تسمه تایم می‌شود و ممکن است سبب پاره شدن تسمه تایم و آسیب جدی به خودرو شما شود. بهتر است موقع تعویض تسمه تایم وضعیت واتر پمپ را بررسی کنید و در صورت نیاز آن را تعویض کنید.
۴. جنس نامرغوب و تقلبی: یکی از دلایل پاره شدن تسمه‌تایم می‌تواند کیفیت ضعیف آن باشد. بهتر است، به دنبال خرید اجناس ارزان نروید، زیرا از کیفیت لازم برخوردار نیستند. با توجه به ضرر‌های مالی زیاد موقع خرابی تسمه‌تایم بهتر است، اجناس باکیفیت و اورجینال خریداری نمایید.
۵. تعویض نادرست: از دیگر دلایل مهم خرابی یا پارگی تسمه تایم، تعویض نادرست تسمه می‌باشد. اگر به درستی تسمه تعویض نشود و به اصطلاح تایم رد کند، می‌تواند باعث ضعیف شدن قدرت موتور و در نتیجه پاره شدن تسمه‌تایم شود.
۶. پایان عمر مفید تسمه تایم: علت دیگری هم برای پاره شدن تسمه تایم وجود دارد و آن پایان عمر مفید تسمه تایم می‌باشد که شرکت‌های تولیدکننده خودرو آن را در دفترچه راهنمای خودرو درج می‌کنند که به طور معمول چیزی مابین ۶۰ هزار تا ۱۰۰ هزار کیلومتر می‌باشد. تسمه تایم نیز مانند اغلب قطعات موتور خودرو، یک قطعه مصرفی به شمار می‌رود و این بدان معناست که تسمه تایم، یک عمر مفیدی دارد که روزی به پایان خواهد رسید و باید تعویض گردد.
۷. استفاده از دنده معکوس ناگهانی: دنده معکوس‌های ناگهانی نیز یکی دیگر از دلایل اصلی استهلاک تسمه تایم است که گاه حتی منجر به پارگی آن می‌شود.
۸. روغن ریزی: گاه موتور دچار نشتی روغن می‌شود و این نشتی باعث روغنی شدن تسمه تایم می‌شود. چرب شدن تسمه تایم، عملکرد آن را مختل کرده و سبب خرابی آن می‌شود.
علائم خرابی یا فرسودگی تسمه تایم چیست؟
خرابی یا فرسوده بودن تسمه تایم خودرو، علائمی دارد که اگر به آن‌ها دقت کنید، می‌توانید زمان مناسب تعویض تسمه تایم را متوجه شوید و از بروز صدمات احتمالی به خودرو پیشگیری کنید. مهمترین و شایع‌ترین نشانه‌ها و علائم خرابی و فرسودگی تسمه تایم عبارتند از؛
۱. شنیدن صدای غیر معمول از موتور: هنگامی که تسمه فرسوده می‌شود، صدایی غیرمعمولی (مانند تیک تیک) از درون موتور به گوش می‌رسد. البته این صدا همچنین می‌تواند نشانه فشار پائین روغن یا روغن کم در موتور باشد، و دلیل آن یا از روغن موتور و یا از فیلتر روغن می‌باشد. با توجه به نقش مهم تسمه در خودرو در صورت شنیدن چنین صدایی در اسرع وقت به مکانیک مراجعه نمایید.
۲. دور موتور بد عمل می‌کند: با رفتن دور به ۲ الی ۴ هزار و تنظیم نبودن موتور حتما تسمه‌تایم خودرو را بررسی کنید. هنگامی که دندانه‌های تسمه‌تایم تحلیل رفته باشد و یا تسمه شُل شده باشد، در موقع شتاب‌گیری دور موتور بالاتر از حد همیشگی خواهد رفت.
۳. مشکل در استارت خودرو: اگر خودرو شما به طور ناگهانی بد استارت بخورد ممکن است یکی از دلایل آن از تایم خارج شدن خودرو به علت خرابی تسمه تایم باشد. زیرا تسمه تایم وظیفه تنظیم حرکت میل سوپاپ را به عهده دارد و با به هم خوردن تنظیم این قطعه سایر قسمت‌ها از تنظیم خارج می‌شوند.
۴. خوردگی دادنه ها: یکی از دلایل خرابی تسمه‌تایم خوردگی دندانه‌ها یا دنده‌های روی تسمه است؛ که شما می‌توانید از تغییر در صدای تسمه متوجه این موضوع شوید و قبل از اینکه خودرو شما تایم رد کند نسبت به تعویض آن اقدام کنید.
۵. خارج شدن دود غیرعادی از اگزوز: اگر از اگزوز خودرو شما بیش از گذشته دود خارج می‌شود، می‌تواند به علت مشکل تسمه‌تایم باشد؛ زیرا وقتی تسمه به درستی کار نکند، موتور باید بیشتر از حالت عادی سعی کند تا قطعات به حرکت درآیند و فشار بیشتری به موتور وارد می‌شود، به همین علت دود بیشتری تولید می‌شود.
۶. خاموش شدن خودرو: از مهمترین نشانه ها، خاموشی ناگهانی خودرو است، اگر با چنین وضعیتی مواجه شدید از استارت زدن‌های پیاپی بپرهیزید، زیرا باعث آسیب بیشتر می‌شود.
۷. لرزش غیرعادی و افزایش مصرف: اگر تسمه‌تایم مستهلک باشد و مقدار بسیار جزئی از محل خود حرکت کند باعث می‌شود تا تنظیمات سوپاپ‌ها بهم بخورد و در نتیجه افزایش مصرف سوخت و لرزش غیرعادی موتور را به همراه دارد.
عمر مفید تسمه تایم در برخی خودرو‌های رایج
ــ خودرو پراید: هر ۸۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو تیبا: هر ۸۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو سمند: هر ۶۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو پژو ۴۰۵: هر ۶۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو پژو ۴۰۵ TU۳ موتور ۱.۴ لیتری: هر ۷۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو پژو ۲۰۶ تیپ ۲: هر ۷۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو پژو ۲۰۶ تیپ ۵: هر ۶۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو رانا: هر ۶۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو تندر ۹۰: هر ۴۵ هزار کیلومتر
ــ خودرو مگان ۲۰۰۰: هر ۶۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو لوگان (تندر۹۰): هر ۴۰ هزار کیلومتر
ــ خودرو کیا ریو: هر ۶۵ هزار کیلومتر
ــ خودرو زانتیا: هر ۶۵ هزار کیلومتر
