آیین‌های چهارشنبه سوری

فراروـ چهارشنبه سوری یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که در آخرین شب چهارشنبه سال برگزار می‌شود و طبق برخی از متون تاریخی قدمت این جشن به دوران قبل از ظهور زرتشت می‌رسد. چهارشنبه سوری پیش درآمدی برای جشن‌های نوروز است و مردم با برگزاری آن به استقبال بهار می‌روند. مهم‌ترین رسم این شب کهن روشن کردن آتش و پریدن از روی آن است تا با این کار بیماری و مشکلات را به آتش بسپاریم و از آتش سرخی، نیرو و گرما را هدیه بگیریم.

در این شب معمولا کوچک‌تر‌ها به دیدن بزرگ‌تر‌ها می‌روند تا در کنار هم خوش باشند و خوراکی‌های مخصوص این شب را دور هم میل کنند. متاسفانه امروز نسل جدید از آئیین‌های سنتی این جشن باستانی اطلاع کافی ندارند و سال‌هاست جشن چهارشنبه سوری را با استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا به جشنی خطرناک و آزار دهنده برای خود و دیگران تبدیل کرده‌اند. در مطلب پیش رو به بررسی سنت چهارشنبه سوری و رسومی که در گذشته رواج داشت پرداخته‌ایم، با این امید که رسوم زیبا و کهنی که داشتیم، بار دیگر احیا شوند و شب چهارشنبه سوری برای همه شبی خاطره‌انگیز و آرام باشد.

درباره واژه «سوری» در ترکیب نام جشن سوری دو دیدگاه وجود دارد. برخی سور را به معنای جشن، شادمانی و عیش گرفته‌اند و نظر برخی دیگر این است که سوری به معنای سرخ است؛ زیرا در این جشن آتش سرخ برافروخته می‌شود. واژه سور یک واژه پهلوی به معنای سرخ است. در زبان فارسی گل سوری نیز به معنای گل سرخ است و به همین دلیل نظر دوم درباره معنای کلمه سوری پذیرفتنی‌تر است. اولین نام این مراسم «جشن سوری» بود و واژه چهارشنبه بعد‌ها به این نام اضافه شده است. برخی از نام‌های محلی این جشن در نقاط مختلف ایران عبارت‌اند از: گول چارشمبه (اردبیل)، کوله چوارشمبه (کردستان)، گوله گوله چارشمبه (گیلان)، چارشمبه سرخی (اصفهان) و چوارشمبه کولی (غروه).

 

ابراهیم پورداوود می‌گوید که چهارشنبه سوری ریشه در «گاهنبار» زرتشتیان دارد و جشن نزول فَروَهَرهاست که شش روز پیش از فرا رسیدن نوروز برگزار می‌شود. همچنین این فرضیه وجود دارد که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنت اعلان سال نو با آتش افروزی بر بام‌هاست و پریدن از آتش یادی از عبور سیاوش از آتش است. از طرفی از آنجا که در برخی منابع درباره نحوست روز چهارشنبه سخن گفته شده است، ممکن است ابداع این رسم در قرون اولیه اسلامی صورت گرفته باشد.

جشن چهارشنبه سوری با آیین‌ها و رسوم گوناگون در نقاط مختلف ایران برگزار می‌شود که نقطه اشتراک همه آن‌ها افروختن آتش است.

در بسیاری از شهر‌های ایران مردم بعد از پریدن از روی آتش کوزه می‌شکستند. یکی از دلایل این کار به این باور قدیمی بر می‌گردد که کوزه بد یمنی را جذب می‌کند و با شکستن آن بد یمنی‌ها از بین می‌روند. در تهران چند سکه داخل کوزه می‌گذاشتند و آن را از بالای بام به پایین پرتاب می‌کردند. این سنت شاید یک دلیل بهداشتی هم داشته باشد، از این قرار که ایرانیان قدیم معتقد بودند ظروف سفالین را نباید بیش‌تر از یک سال در خانه نگه داشت و از آن استفاده کرد؛ بنابراین هم‌زمان با فرا رسیدن سال نو در شب چهارشنبه سوری آن‌ها را می‌شکستند و ظروف سفالی نو تهیه می‌کردند.

در گذشته دختران و پسران جوان چادری روی سر و صورت خود می‌انداختند تا شناخته نشوند و به در خانه دوستان و اقوام می‌رفتند. صاحب‌خانه از صدای قاشق‌هایی که داخل کاسه‌ها می‌زدند، جلوی در می‌آمد و داخل کاسه‌های‌شان را با آجیل، نقل و شیرینی پر می‌کرد. این آئیین احتمالا از آنجا نشات می‌گیرد که ایرانیان باستان عقیده داشتند ارواح نیک گذشتگان در روز‌های آخر سال به میان زندگان باز می‌گردند و به شکل افرادی با صورت‌های پوشیده به خانه بازماندگان سر می‌زنند و زندگان برای یادبود و برکت هدیه‌ای به آن‌ها می‌دهند.

به گفته سعید نفیسی یکی از آئیین‌های چهارشنبه سوری این بود که افراد برای حل مشکلاتشان گوشه‌ای از لباس یا روسری خود را گره می‌زدند و در خیابان راه می‌رفتند و از اولین عابری که به آن‌ها می‌رسید، می‌خواستند که آن گره را باز کند. این کار به نیت باز شدن گره از کار‌های فروبسته انجام می‌شد. همچنین در خراسان مرسوم بود که دختران دم بخت با کوزه یا قیچی لب جوی می‌رفتند و بعد از پر کردن کوزه‌ها یکی از همراهان دو انگشت شست آن‌ها را با نخ می‌بست و پنهان می‌شد تا عابری از راه برسد و با قیچی نخ را ببرد و بگوید: «بستگی بختت را بریدم» سپس دختر با کوزه آب به خانه بر می‌گشت و هفت بار دور حیاط می‌چرخید و می‌گفت: «بختم باز شد».

آئین شال اندازی یکی دیگر از رسوم چهارشنبه سوری است که در بسیاری از روستا‌ها و شهر‌ها رواج داشته است و هنوز هم دارد. به این ترتیب که جوانان چند دستمال حریر و ابریشمی را به هم گره می‌زدند و با آن طناب رنگی بلندی درست می‌کردند. بعد از راه پلکان خانه‌ها یا از روی دیوار آن را از دودکش یا پنجره داخل منزل می‌انداختند و سر دیگر آن را در دستشان نگه می‌داشتند؛ سپس با سرفه‌های بلند صاحب خانه را متوجه ورودشان می‌کردند. صاحب‌خانه که منتظر بود، به محض دیدن شال رنگی چیز‌هایی را که از قبل آماده کرده بود، گوشه شال می‌ریزد و آن را گره می‌زند و با تکانی ملایم به صاحب شال خبر می‌دهد که هدیه چهارشنبه سوری‌اش آماده است و او شال را بالا می‌کشد.

 

اگر هدیه داخل شال نان باشد، نشانه نعمت است و اگر شیرینی باشد، نشانه شادمانی است. انار نشانه زیاد شدن اولاد و گردو به معنای طول عمر است. بادام و فندق نشانه بردباری و کشمش نشانه سالی پر باران است. گاه داخل شال سکه نقره می‌گذاشتند که نشانه نوعی خواستگاری بود و دختر با این روش پاسخ مثبت خود را اعلام می‌کرد.

سعید نفیسی در توصیف خوراکی‌های مخصوص این شب به نوعی آجیل مشکل گشا اشاره کرده است که برخی در شب چهارشنبه سوری این نذر را ادا می‌کردند. در خراسان نوعی آجیل مخصوص چهارشنبه سوری وجود دارد که نمک ندارد و خوردن آن را مایه شگون می‌دانستند. خراسانی‌ها همچنین در شب چهارشنبه سوری غذایی مخصوص به نام «چهار رنگ پلو» می‌پزند که از رشته پلو، عدس پلو، زرشک پلو و ماش پلو تشکیل شده است. در کردستان خوردن گندم، جو، عدس و نخود بو داده مرسوم بوده است.