نسل یوز آسیایی که زمانی در گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود، از ۲۰ سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر زیستگاه یوزپلنگ آسیایی فقط به ایران که از ۴۸ سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز کرده، محدود می‌شود، به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
امروز (۹ شهریور ماه) روز ملی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی است؛ گونه‌ای در معرض انقراض که در سال‌های اخیر با استفاده از روش‌های مختلفی از جمله حفاظت از زیستگاه‌ها و تکثیر در اسارت سعی در جلوگیری از انقراض این گونه با ارزش شده است، اما همچنان با تهدیداتی مانند تصادفات جاده‌ای دست و پنجه نرم می‌کند.
به گزارش ایسنا، در جهان دو گونه یوزپلنگ وجود دارد؛ یک گونه آسیایی و دیگری گونه آفریقایی است. گونه آفریقایی یوزپلنگ در شمال این قاره پهناور منقرض شده و حضور آن در حال حاضر فقط محدود به جنوب این قاره شده است.
نسل یوز آسیایی که زمانی در گستره وسیعی از غرب این قاره از سوریه و عربستان تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود، از ۲۰ سال پیش جز در ایران منقرض شده است. در حال حاضر زیستگاه یوزپلنگ آسیایی فقط به ایران که از ۴۸ سال پیش برنامه حفاظتی خود را برای نگهداری نسل این حیوان آغاز کرده، محدود می‌شود، به همین دلیل است که امروزه به یوز آسیایی، یوز ایرانی نیز گفته می‌شود.
به گفته مرتضی پورمیرزای - مدیر عامل انجمن یوزپلنگ ایرانی - براساس آخرین آمار مربوط به یوزهای بالغ و جدا از مادر، در سه سال اخیر تعداد این یوزها به ۱۲ فرد می‌رسد همچنین مدتی بعد نیز یکی از یوزها که چند وقتی مشاهده نشده بود، شناسایی شد و این تعداد به ۱۳ فرد رسید. در این مدت از میان توله‌های متولد شده، استقلال و یا مرگ شش توله به اثبات نرسیده بنابراین همچنان ممکن است به آمار افزوده شود. امکان دارد یوزهای بیشتری خارج از مناطق حفاظت شده و دید دوربین‌های ما وجود داشته باشند. این یوزهایی که وضعیت آن‌ها گزارش شده در مناطق حفاظت شده دیده شده‌اند و یوزهایی در خارج از زیستگاه دیده می‌شوند با تصویربرداری دقیقی گزارش نمی‌شوند. لذا نمی‌توانیم آن‌ها را با دقت با شناسنامه یوزهای خود مطابقت دهیم.
پورمیرزای اظهار می‌کند: احتمال دارد یوزهایی خارج از محدوده شناسایی ما وجود داشته باشند اما عدد بزرگی نیستند. شناسنامه‌ها بر اساس مشاهدات محیط بان‌ها و با استفاده از بهترین دوربین‌ها تهیه شده‌اند. در مکان‌های دیگر که دوربینی وجود ندارد، طعمه کمتر و شرایط زندگی برای یوز نامناسب‌تر است اما به‌طور قطع تعدادی نیز در همین شرایط وجود خواهند داشت. با توجه به یوزهای گزارش نشده، سخت است که عدد دقیقی برای جمعیت یوزها اعلام کنیم. می‌توان گفت که براساس سرشماری سال ۱۴۰۰، جمعیت فعلی یوزها کمتر از ۳۰ فرد است و طبق آخرین مقاله علمی منتشر شده این عدد کمتر از ۴۰ فرد اعلام شده است. در مناطقی مثل توران با داده‌های قبلی کاهش جمعیت نداشته‌ایم اما در خراسان شمالی کاهش جمعیت یوزها گزارش شده است.
پورمیرزای اضافه می‌کند: در سال ۱۴۰۰ نیز یک یوز در تصویر برداری غرب میاندشت در خراسان شمالی دیده شد که قابل شناسایی نبود. در زیستگاه‌های جنوبی نیز کاهش جمعیت مشاهده شده است. در استان خراسان جنوبی از سال ۹۳ هیچ یوز جدیدی شناسایی نشده است. اوضاع در کرمان نیز به همین شکل است. به‌طور کلی شواهد کاهش جمعیت یوز را تایید می‌کنند.
در شرایطی که جمعیت یوز ایرانی در وضعیت مناسبی قرار ندارد، تکثیر در اسارت برای حفاظت از این گونه در معرض خطر انقراض در دستورکار قرار گرفت.
آذرماه سال ۹۳ معصومه ابتکار - رییس اسبق سازمان حفاظت محیط زیست - با اشاره به بازدید از ایستگاه تحقیقاتی و ورود دو یوزپلنگ به آن برای آغاز یک طرح جدید خبر داده و گفته بود: این کار بعد از مدت‌ها مطالعه و تدوین برنامه با همکاری و نظارت مشاور بین المللی آغاز شده و در کنار کارشناسان ایرانی تمام مراحل زنده گیری، انتقال و رهاسازی یوزپلنگ‌ها را زیر نظر دارند. حال هر دو یوزپلنگ خوب است و هر دو براساس نظر دامپزشک متخصص در سلامت به سر می‌برند.
این دو یوزپلنگ نر (کوشکی) و ماده (دلبر) خواهر و برادر بودند و برای تکثیر در اسارت در پارک ملی پردیسان نگهداری می‌شدند. دلبر یک بار در سال ۹۳ با کوشکی جفتگیری کرد اما به دلیل بیماری کلیوی، جنین سقط شد.
در آن زمان امکان بارداری طبیعی دلبر وجود نداشت ، برنامه‌ها روی بارداری مصنوعی دلبر متمرکز بود و قصد داشتند به هر طریقی که شده، دلبر را باردار کنند. برای این کار هم قصد استفاده از روش‌های تلقیح مصنوعی، روش تهاجمی و رحم اجاره‌ای را داشتند.
در سال ۹۶ علاوه بر «کوشکی» و «دلبر»، یک توله یوزپلنگ ماده که از دست قاچاقچیان نجات پیدا کرده بود، برای نگهداری به پارک پردیسان تحویل داده شد. این ماده یوز«ایران» نام گرفت و دامپزشکان در همان مقطع اعلام کردند که «ایران» توان باروری دارد.
در دی ماه همان سال ایمان معماریان - دامپزشک سابق پارک پردیسان - از معاینه «ایران» (ماده یوز کشف شده در تهران) خبر داد و گفت: احتمال تولید مثل «ایران» با کوشکی «یوز نر سایت تحقیقات یوزپلنگ آسیایی» وجود دارد. به گفته او «ایران» قابلیت برگشت به طبیعت را ندارد چراکه این حیوان زمانی که از طبیعت جدا شد، سن کمی داشت و بسیاری از توانایی‌های لازم برای زندگی در طبیعت را نیاموخته است. به همین دلیل «ایران» در سایت نگهداری تحقیقات یوزپلنگ آسیایی در پارک پردیسان کنار کوشکی و دلبر نگهداری می‌شود.
۱۷ فروردین ماه ۱۳۹۹ مرحله جدیدی در زندگی «ایران» جوان آغاز می‌شود. قرار است ماده یوز جوان از پردیسان کوچ کند و به زیستگاه اصلی خود در سمنان بازگردد. با تایید امیر عبدوس- مدیر کل سابق محیط زیست استان سمنان- «ایران» به محل تکثیر در اسارت یوز که در استان سمنان قرار دارد، منتقل می شود.
ابتدای فروردین ماه ۱۴۰۰ «فیروز» - یوز نر ۱۱ ساله منطقه توران - زنده‌گیری و برای جفتگیری با «ایران» - یوزپلنگ ماده - به محیط اسارت واقع در سایت توران منتقل شد. انتشار این خبر واکنش‌هایی را به‌دنبال داشت و برخی از کارشناسان اعلام کردند که چنین اقدامی می‌تواند معدود یوزهای باقی مانده در طبیعت را تهدید کند.
بیش از یک سال ازاظهار نظرهای کارشناسان محیط زیست درباره پتانسیل باروری ایران گذشت که ۶ بهمن ماه ۱۴۰۰ در روزهای پایانی قرن اخبار خوبی از ایران به گوش رسید. ساعت ۷ صبح روز شنبه (۲ بهمن ماه ۱۴۰۰ ) علائم استروس(فحلی) در یوز ماده پارک ملی توران مشاهده شد. سه شبانه روز تلاش یوزپلنگ نر و ماده (ایران) برای انجام عمل لقاح موفقیت آمیز بود و در اوایل اردیبهشت‌ماه منتظر تولد توله‌هایشان بودیم.
اوایل اردیبهشت ماه همه ایران منتظر فرزندان «ایران» بودند. بالاخره و پس از چند سال کش و قوس، ماده یوز توران، مادر سه یوز ماده می‌شود.
۱۱ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ علی سلاجقه - رییس سازمان حفاظت محیط زیست- با اعلام سالم بودن فرزندان «ایران» می‌گوید: با توجه به حضور تیم دامپزشکی از یک هفته گذشته و بررسی شبانه‌روزی رفتارهای این جانور، مشخص شد که بارداری کامل است و با توجه به شرایط فیزیکی گونه و عدم توانایی برای زایمان طبیعی، با نظر دامپزشکان مشاور و دامپزشک معتمد سازمان، نسبت به انجام زایمان سزارین صحرایی اقدام شد. خوشبختانه با توجه به حضور تیم دامپزشکی مجرب، سه توله یوز ایرانی در این زایمان سزارین صحرایی، سالم متولد شدند.
۱۴ اردیبهشت ماه بود که دکتر بهرنگ اکرامی - پزشک معتمد مرکز تکثیر یوز آسیایی - از تلف شدن یکی از سه توله« ایران» خبر می‌دهد. به گفته او این توله از زمان تولد ضعیف و در این چهار روز افزایش وزنی نداشت و بعد از کالبدشکافی علت تلف شدن ناهنجاری مادرزادی ریه سمت چپ و چسبندگی ریه تعیین شد.
حسن اکبری - معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست - ۲۸ اردیبهشت ماه از تلف شدن توله یوز دوم نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: صبح روز گذشته دامپزشک تیمارگر توله یوزها متوجه تغییر در عادت دفع آن‌ها می‌شود که به فوریت موضوع توسط اداره کل حفاظت محیط زیست استان سمنان، به دامپزشکان گروه بیماری‌های دفتر حیات وحش منعکس و با هماهنگی دامپزشک متخصص داخلی دام کوچک از دانشکده دامپزشکی سمنان به محل نگهداری یوزها منتقل می‌شود و پس از معاینه نسبت به درمان آن اقدام می‌کند. پس از بررسی‌های انجام پذیرفته، با نظر دامپزشک متخصص، تصمیم بر این شد که توله‌ها برای بررسی بیشتر و نظارت دامپزشکی به یک بیمارستان تخصصی دامپزشکی در تهران منتقل شوند که متاسفانه یکی از توله‌ها در مسیر انتقال به تهران تلف شد. توله دوم به بیمارستان تخصصی دامپزشکی منتقل شد و تحت نظارت های دامپزشکی قرار دارد.
پس از گذشت مدت‌ها با تحقیق و بررسی علت تلف شدن توله‌ها را نبود شیر خشک مناسب برای گربه‌سانان به‌ویژه یوزپلنگ بیان کردند. به گفته اکبری در دنیا هیچ شیر خشک مناسب و ویژه‌ای برای یوزپلنگ وجود ندارد و تمام شیر خشک‌های ساخته شده می‌توانند مشکلاتی را برای یوزپلنگ ایجاد کنند.
برای توله یوز سوم چهار نوع شیرخشک متفاوت استفاده شده که اولین نوع مارک ایرانی و سه نوع دیگر مارک خارجی بوده‌اند اما تقریبا با هر چهار نوع در هضم و دفع مشکل داشت.
اکنون پس از فراز و فرودهای بیشمار «پیروز» توله یوز سوم - تنها توله یوز باقی مانده از «ایران» و «فیروز»- با گذشت پنج ماه پر استرس در سایت فضای باز پردیسان لمس کردن خاک زیر نور خورشید را تجربه و از ترکیبی از گوشت سفید و قرمز را تغذیه می‌کند. وزن او نیز تقریبا به وزن ایده‌آلی رسیده است. سازمان قصد دارد در پاییز با پایدارتر شدن شرایط پیروز او را به سایت توران کنار ایران و فیروز انتقال دهد.
در شرایطی که یوزپلنگ ایرانی با خطر انقراض دست و پنجه نرم می‌کند و سازمان حفاظت محیط زیست با صرف هزینه‌های میلیاردی در تلاش برای تکثیر این گونه در اسارت است، جان یوزپلنگ‌ها در زیستگاه‌هایشان با خطراتی مانند تصادف با خودروها در خطر است.
آخرین نمونه این چالش تصادف و تلف شدن توله یوز ماده در ساعت ۲۰ و۴۵ دقیقه ۱۴ مردادماه در فاصله ۱۵ کیلومتری خارج از منطقه حفاظت شده توران (مناطق آزاد میامی) در حد فاصل سه راهی زیدر تا کاروانسرای میان دشت (محدوده کال تاغی) بود.
محیط بانان پس از تصادف، یوز مادر و توله بزرگ دیگر همراه او را در زیستگاه‌های مجاور جاده و در حوزه استان سمنان مشاهده کردند، با توجه به مشاهده مادر و توله یوز همراه او، تیم پایش استان به همراه چند تن از تشکل‌های مردم نهاد در منطقه مستقر شدند و پایش‌های نظارتی را ادامه دادند.
به گفته اکبری محیط‌بانان مشغول گشت و کنترل در حاشیه جاده برای پایش و مشاهده یوز ماده و توله مشاهده شده بودند، ولی با توجه به گزارش‌های قبلی، دامنه گشت و کنترل را به سمت مناطق آزاد گسترده‌تر کردند و موفق به ثبت حضور یک یوزپلنگ مادر به همراه چهار توله شدند.
با تلاش همکاران محیط زیست استان سمنان و انجمن یوزپلنگ ایرانی بر اساس بانک اطلاعاتی شناسایی یوزهای منطقه توران، مشخص شد ماده یوز شناسایی شده «هلیا» نام دارد و یوز ماده‌ای است که سال ۱۴۰۰ از مادرش «هَرب» جدا شد و امسال موفق شد چهار توله به دنیا بیاورد.
در زیستگاه هلیا آب، طعمه و امنیت وجود دارد چراکه محیط بانان این زیستگاه را پوشش می‌دهند. براساس مذاکرات با همکاران اجرایی و مسئولان توران نگرانی از این زیستگاه نداریم. به این دلیل که در حال حاضر دام در منطقه وجود ندارد یا خیلی کم است علاوه بر آن طعمه و منابع آبی کافی وجود دارد.
برای فصل پاییز که دامداران وارد در منطقه می‌شوند، «هلیا» به همراه توله‌ها از منطقه خارج می‌شود. در صورتی که به سمت میان دشت رود جای امیدواری وجود دارد چراکه منطقه حفاظت شده است و مشکلی از لحاظ عبور از جاده نیز وجود ندارد اما اگر قصد بازگشت به توران را داشته باشد عبور این خانواده پنج نفره از دو لاین جاده بسیار باعث نگرانی است.
در حالی توله یوز بر اثر تصادف تلف شد که محور عباس‌آباد- میامی از سال‌ها پیش قتلگاه یوز ایرانی بوده است و چندین تصادف را در چندین نقطه داغ این جاده شاهد بوده‌ایم. این موضوع لزوم ایمن‌سازی جاده‌ها را به تمامی دستگاه‌های متولی یادآور می‌شود.
علاوه بر سازمان حفاظت محیط زیست دیگر دستگاه‌ها مانند وزارت راه و شهرسازی باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشند. برای احداث جاده‌ها باید به مسائلی مانند زیستگاه‌های حیات وحش توجه و برای گذر آنان از جاده‌ها روگذر یا زیرگذرهای امنی را تعبیه کنند. فنس‌کشی و نورپردازی نیز از دیگر اقداماتی است که وزارت راه و شهرسازی لازم است هر چه سریع‌تر در دستور کار قرار دهد.
برای حفظ یوز ایرانی به عنوان یک گونه در معرض خطر انقراض، نیازمند عزم ملی هستیم چراکه انقراض یک گونه باعث از بین رفتن و محدود شدن تنوع زیستی در کشور می‌شود و می‌تواند بر چرخه حیات گونه‌های دیگر نیز تاثیر منفی بگذارد.
