پرونده «جشن مهرگان» که مشترک بین ایران و تاجیکستان تهیه شده، نخستین بار نیست که ریفر می‌شود؛ ایران پاییز سال ۱۳۹۹ در پانزدهمین نشست کمیته بین‌الدولی میراث فرهنگی ناملموس که به صورت مجازی برگزار شد، جشن مهرگان را مشترک با تاجیکستان برای ثبت به یونسکو معرفی کرده بود، اما در آن دوره هم ریفر شد.
دو پرونده «جشن مهرگان» و «هنر ساختن و نواختن رباب» که مشترک از سوی ایران و چند کشور دیگر به یونسکو معرفی شده بودند، از ورود به فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو باز ماندند.
به گزارش ایسنا، هفدهمین نشست کمیته بین‌الدول پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در شهر رباط مراکش از هفتم آذرماه آغاز شده و تا شنبه، دوازدهم آذرماه ادامه دارد. در این دوره از اجلاس، ۴۶ عنصر برای ثبت در فهرست معرفی میراث فرهنگی ناملموس بشریت نامزد شده‌اند که از ایران نیز شش پرونده مشترک یا چندملیتی با عنوان «یلدا/ چله» (در همکاری با افغانستان)، «هنرساختن و نواختن عود» (مشترک با سوریه)، «هنر ساختن و نواختن رباب» (مشترک با تاجیکستان و ازبکستان)، «جشن مهرگان» (مشترک با تاجیکستان)، «سوزن‌دوزی ترکمن/ ترکمن‌دوزی» (مشترک با ترکمنستان) و «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی» (مشترک با افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان) پیشنهاد شده بود که از میان آن‌ها چهار عنصر مهر تایید یونسکو را گرفتند.
«شب یلدا/ چله»، «هنر ساختن و نواختن ساز عود»، «سوزن‌دوزی ترکمن» (ترکمنی‌دوزی) و «پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی»، چهار پرونده مشارکتی ایران بودند که به فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو راه پیدا کردند، درحالی که دو پرونده دیگرِ «جشن مهرگان» و «هنر ساختن و نواختن ساز رُباب» از ورود به این فهرست ناکام ماندند و در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس پذیرفته نشدند.
مصطفی پورعلی ـ مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی ـ که در نشست مراکش حضور داشت، در گفت‌وگوی کوتاهی با ایسنا تایید کرد که «این دو پرونده «ریفر» شده‌اند.» در واقع، یونسکو وقتی پرونده‌ای را ریفر می‌کند یا برگشت (عودت) می‌دهد، این فرصت را به کشور‌ها می‌دهد یک بار دیگر آن را اصلاح کنند تا در اجلاس بعدی دوباره مطرح شود.
پرونده «جشن مهرگان» که مشترک بین ایران و تاجیکستان تهیه شده، نخستین بار نیست که ریفر می‌شود؛ ایران پاییز سال ۱۳۹۹ در پانزدهمین نشست کمیته بین‌الدولی میراث فرهنگی ناملموس که به صورت مجازی برگزار شد، جشن مهرگان را مشترک با تاجیکستان برای ثبت به یونسکو معرفی کرده بود، اما در آن دوره هم ریفر شد.
کارشناسان یونسکو درباره برگزاری این جشن در ایران ابهام‌هایی داشتند و معتقد بودند این جشن در تاجیکستان مفصل‌تر از ایران برگزار می‌شود. محمدحسن طالبیان که آن زمان معاون میراث فرهنگی بود، گفته بود: «در پرونده جشن مهرگان، درباره مشترکات عناصری که در جشن مهرگان توسط تاجیکستان انجام می‌شود، ایهام‌هایی وجود داشت که باعث شد ریفر شود و بعد از اصلاح برگردد. از نظر من به عنوان یک کارشناس، دفاعیه‌ای که فرستاده شده بود، می‌توانست مورد قبول باشد، اما فقط به دلیل حضور نداشتن کارشناسان ایرانی در اجلاس و این‌که بررسی پرونده‌ها با سرعت بیشتری انجام شود، به این روش جلو رفتند که باز هم معتقدم این روند کار را سخت‌تر و پیچیده‌تر می‌کند.»
اگرچه ایران این پرونده را در سال ۱۴۰۰ اصلاح و یک بار دیگر به یونسکو فرستاد تا در هفدهمین کمیته پاسداری از میراث ناملموس دوباره به رأی گذاشته شود،، اما این بار هم به پیشنهاد کارشناس یونسکو، پرونده مشترک ایران و تاجیکستان با عنوان «جشن مهرگان»، ریفر شد.
جشن مهرگان در ایران با آن‌که جز در معدود جوامع زرتشتیان، در نقاط دیگر کشور برگزار نمی‌شود و تقریبا آئینی رو به فراموشی است، اما در پرونده آن آمده که میزان تدام این عنصر ناملموس در ایران «خوب» است و به اقدامات پاسدارانه فوری نیاز «ندارد».
ایران در پرونده جشن مهرگان که در وب‌سایت یونسکو به اشتراک گذاشته شده، اشاره کرده است که گستره جغرافیایی این عنصر در مناطق روستایی شمال ایران، به‌ویژه در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان و اجتماعات متعلق به زرتشتیان در استان‌های تهران، یزد، فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان، البرز و خوزستان است.
اما پرونده دیگر ایران که در این دوره از اجلاس یونسکو رَد شد، «هنر ساختن و نواختن رُباب» بود که مشترک از سوی ایران، ازبکستان و تاجیکستان در هفدهمین نشست کمیته بین‌دولت‌ها برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس به بررسی گذاشته شد، اما آن هم به پیشنهاد کارشناس یونسکو، ریفر شد.
این پرونده حدود چهار سال پیش در فهرست میراث ملی ایران ثبت شده است. ایران در سال ۱۳۹۷، طبق آنچه محمدحسن طالبیان ـ معاون پیشین میراث فرهنگی ـ گفته است، این پرونده ابتدا مشترک با افغانستان و پاکستان برای ثبت در فهرست جهانی میراث ناملموس به یونسکو پیشنهاد شده است، اما بعد آن را مشترک با ازبکستان و تاجیکستان به یونسکو فرستاده‌اند. این پرونده سال ۱۳۹۹ به یونسکو فرستاده شد و در فهرست رزرو قرار گرفت تا نوبت بررسی آن در هفتدهمین کمیته پاسداری از میراث ناملموس یونسکو فرا رسید، اما موفق نشد رأی مثبت یونسکو دریافت کند و از ورود به فهرست جهانی میراث ناملموس باز ماند.
در توضیحاتی که درباره این ساز در یونسکو منتشر شده، آمده است: «رباب یکی از ساز‌های باستانی ایران است که خاستگاه آن خراسان بزرگ بوده و امروزه در سراسر ایران و قسمت‌هایی از کشور‌های آسیای مرکزی غربی و جنوبی ساخته و نواخته می‌شود.
رباب یک ساز زهی زخمه‌ای دسته کوتاه با قدمت بیش از هزار سال است که در طول تاریخ در اندازه و شکل‌های مختلفی ساخته و نواخته شده است و امروزه به صورت افقی و با مضراب نواخته می‌شود.
بدنه رباب از چوب درخت توت یا گردو ساخته می‌شود و شامل دو کاسه متصل و یک تکه توخالی و دارای سرپنجه منقاری است. دسته آن معمولاً با تزیینی از صدف و استخوان شتر ساخته می‌شود. روی کاسه وسطی صفحه چوبی و روی کاسه انتهایی پوست آهو یا بز یا بره کشیده می‌شود و روی پوست، خرک نگهدارنده سیم‌ها قرار دارند. معمولاً پنج یا شش سیم اصلی و از ۸ تا ۱۵ سیم واخوان قابل کوک تشکیل شده است.»
