مطالعات و بررسی‌های زیادی روی تغییرات ژنتیکی که منجر به قرمز یا درکل روشن‌شدن مو‌ها می‌شود، انجام شده است.
«مژده بده؛ قرار نیست حالا حالا منقرض شوی.» این اولین جمله من به دبیر مو قرمز بخش علم دیجیاتو برای راضی‌کردنش به نوشتن این مقاله بود. موضوع انقراض مو قرمزها موضوع تازه‌ای نیست و در دهه‌های گذشته بار‌ها موردتوجه رسانه‌ها قرار گرفته است. اما واقعیت این است که برخلاف همه این ادعاها، قرار نیست این افراد حالاحالا‌ها از روی زمین محو شوند و درنتیجه دوستداران جینجر‌ها می‌توانند نفس راحتی بکشند.
به گزارش دیجیاتو، «مو قرمزها قرار نیست منقرض شوند.» این را دانشجوی پسادکترای مؤسسه ژنتیک رفتاری دانشگاه کلرادو، «کترینا زورینا لیختن‌والتر» در گزارشی مفصل درباره همین موضوع به نشنال‌جیوگرافیک گفته است.
مطالعات و بررسی‌های زیادی روی تغییرات ژنتیکی که منجر به قرمز یا درکل روشن‌شدن مو‌ها می‌شود، انجام شده است و تقریباً نتایج همه آن‌ها یک چیز است؛ مو قرمزها نه نایاب می‌شوند و نه قرار است به‌طور کامل منقرض شوند.
موی قرمز توسط ژن مغلوب به‌وجود می‌آید و چنین ژن‌هایی به‌سادگی منقرض نمی‌شوند. حتی اگر برای مدتی هیچ مو قرمزی روی زمین نباشد، هنوز ممکن است افرادی این ژن را حمل کنند و مو قرمزها می‌توانند دوباره در هر زمانی به‌وجود آیند. درواقع برای ازبین‌رفتن یک ژن مغلوب یا باید تمام افرادی که آن ژن را حمل می‌کنند، کاملاً و به‌یک‌باره از بین بروند و یا هیچ‌کدام از آن‌ها دیگر هیچ‌وقت بچه‌دار نشوند و نسلشان ادامه پیدا نکند؛ اگرچه کاملاً مشخص است که چنین چیزی اتفاق نخواهد افتاد.
مو قرمزها برای هزاره‌هاست که دوام آورده‌اند و بعید است به این زودی‌ها هم قصد رفتن را داشته باشند. قدمت موی قرمز به زمان ماقبل تاریخ بازمی‌گردد. آنالیز دی‌ان‌ای مو قرمزها نشان می‌دهد که قدمتش به ۵۰ هزار سال پیش برمی‌گردد؛ یعنی زمان نئاندرتال‌ها و این نشان می‌دهد که بعضی از آن‌ها نیز مو قرمز‌هایی با پوست روشن بوده‌اند. همچنین یکی از معروف‌ترین مو قرمز‌های تاریخی، مادری ۳۸۰۰ساله معروف به زیبای لولان است که در شمال غربی کشور چین کشف شده. بخش‌هایی از موی قهوه‌ای مایل به سرخ او تا زمان کشف هم دست نخورده باقی مانده بود.
زیبای لولان. موزه‌ای در شهر اورمچی، چین
مو قرمز بودن در انسان‌ها و حتی در حیوانات بستگی به برخی از جهش‌های ژنتیکی دارد. اصلی‌ترین عامل پدیدآورنده موی قرمز ژن مغلوب «مِلانوکرتین ۱ رسپتور» یا به‌اصطلاح MC ۱ R است. مغلوب بودن ژن یعنی اینکه دو کپی از آن، یکی از سمت پدر و دیگری از سمت مادر باید به فرزند برسد تا شانس قرمزشدن موی فرزندشان وجود داشته باشد.
دکتر لیختن‌والتر دراین‌باره توضیح می‌دهد: «تن‌ها اگر هر دو والدین مو قرمز باشند، می‌توانند تقریباً مطمئن باشند که فرزندشان هم مو‌های سرخی خواهد داشت.»
ژن MC ۱ R نقش مهمی در تولید ملانین ایفا می‌کند. ملانین رنگ‌دانه‌ای است که وظیفه محافظت از پوست در برابر نور خورشید و امواج فرابنفش آن را دارد و همچنین رنگ مو و پوست هم به آن بستگی دارد. یک نوع از آن، یعنی یوملانین (eumelanin) عامل قهوه‌ای یا مشکی‌رنگ شدن مو است. نوع دیگر، فئوملانین، عامل قرمز یا بلوندشدن مو است و همچنین باعث روشن‌شدن رنگ پوست و ایجاد کک مک می‌شود.
ژن موی قرمز برای اولین‌بار در سال ۱۹۹۵ میلادی و توسط «اییان جکسون» و همکارانش شناسایی شد. او و تیمش در آن سال ۳۰ فرد مو قرمز ایرلندی و بریتانیایی را با همین تعداد از افراد با موی تیره مقایسه کردند. نتیجه مطالعه آن‌ها نشان داد که بیش از ۸۰ درصد افراد مو قرمز و همچنین با پوست روشن دارای ژن MC ۱ R هستند. این درصورتی بود که فقط ۲۰ درصد افراد با موی تیره حاضر در گروه تحت مطالعه صاحب این ژن بودند.
برای داشتن موی قرمز باید هم مادر و هم پدر ژن MC ۱ R را داشته باشند
«برای اولین‌بار در تاریخ بشر است که یک ژن خاص که مسئول یک مشخصه ظاهری واضح در بدن است، کشف می‌شود». این جمله را «ریچارد اسپریتز»، متخصص ژنتیک در زمان انتشار نتایج این مطالعه خطاب به رسانه‌ها گفت.
حالا که بیش از دو دهه از مطالعه جکسون می‌گذرد، انجام آزمایشات ژنتیکی بسیار سریع و ارزان شده‌اند؛ چیزی که در سال ۱۹۹۵ کسی حتی تصورش را هم نمی‌کرد؛ بنابراین جکسون که اکنون پروفسور بازنشسته دانشگاه ادینبرگ اسکاتلند است، در مطالعه دیگری که نتایج آن سال ۲۰۲۲ منتشر شد، بار دیگر ژن‌های مؤثر در قرمزشدن رنگ مو و روشن‌شدن رنگ پوست را به‌همراه همکارانش بررسی کرده است.
در این مطالعه آن‌ها هشت گونه ژنتیکی مؤثر بر رنگ‌دانه‌های پوست و مو را شناسایی کرده‌اند که تا قبل از آن شناخته شده نبودند. اکثر افراد مو قرمز دارای دو نوع ژن MC ۱ R که از طرف والدین خود به آن‌ها رسیده است، هستند. اما در این میان ژن‌های دیگری هم هستند که در قرمز بودن یا نبودن مو نقش دارند.
جکسون دراین‌باره به نشنال‌جیوگرافیک توضیح می‌دهد: «صرفاً ترکیب خاصی است که می‌تواند منجر به تشکیل موی قرمز شود.»
ژن MC ۱ R مهم‌ترین ژن برای قرمزشدن رنگ موهاست. حدود چهارپنجم تمام افراد مو قرمز این ژن را درون خود دارند. اما حالا می‌دانیم که یک‌پنجم باقی‌مانده احتمالاً این ژن را ندارند و ژن‌های دیگری باعث قرمزشدن موی آن‌ها شده است.
از دیگر ویژگی‌های ژن مغلوب MC ۱ R توانایی آن در نادیده گرفتن یک نسل است. یعنی ممکن است پدر و مادر موی قرمز نداشته باشند، اما، چون مادربزرگ و پدربزرگ این ژن را دارا بودند، پس مو‌های فرزند نیز قرمز شود.
افراد دارای موی قرمز اغلب پوستی روشن دارند و رنگ چشم آن‌ها نیز روشن، مثلاً آبی یا سبز است. همچنین این افراد دارای کک مک هستند؛ البته نه همه مو قرمزها!
موی قرمز و پوست روشن احتمالاً نوعی تکامل برای بهترشدن شرایط انسان‌هایی است که در مناطق با نور خورشید محدود زندگی می‌کنند. مانند انسان‌هایی که از نقاط آفتابی‌تر به مناطق ابری با روز‌های کوتاه زمستانی مهاجرت کرده بودند. این افراد برای ادامه زندگی نیاز داشتند تا رنگ‌دانه‌های پوستشان کاهش پیدا کند. این یعنی تمرکز ملانین در بدن کمتر می‌شود.
با رخ‌دادن این اتفاق رنگ پوست روشن‌تر می‌شود و پوست روشن‌تر می‌تواند نور خورشید بیشتری را جذب خود کند. جذب بیشتر نور خورشید یعنی تولید بهتر ویتامین D در مناطق اروپای شمالی که نور خورشید بسیار محدود است و به‌سختی راهی از میان ابر‌ها به سطح زمین پیدا می‌کند.
ویتامین D به جذب و نگه‌داری بهتر کلسیم در بدن کمک می‌کند و باعث ساختن استخوان‌های محکم‌تری می‌شود. این ویتامین همچنین در برابر التهاب نیز از فرد محافظت می‌کند. این ویژگی‌های مثبت در سلامتی افرادی که در مناطقی مانند شمال اروپا زندگی می‌کنند، باعث می‌شود تا زن‌های بیشتری در دوران بارداری زنده بمانند و شانس انتقال موفقیت‌آمیز ژن موی قرمز و روشنی پوست بیشتر شود.
با دانستن چرایی تولید ژن موی قرمز و پوست روشن، حالا احتمالاً می‌توان درک کرد که چرا کشور‌های واقع در شمال اروپا مانند ایرلند و بریتانیا بیشترین تعداد افراد مو قرمز با پوست روشن را دارند. تخمین‌های غیررسمی می‌گویند ۱۰ درصد کل جمعیت این مناطق دارای چنین ویژگی‌های هستند.
این درصورتی است که فقط بین ۱ تا ۲ درصد کل جمعیت جهان مو قرمز هستند؛ یعنی چیزی حدود ۶/۳ میلیون نفر از هشت میلیارد نفر جمعیت کره زمین.
موی قرمز معمولاً همراه با رنگ پوست روشن، رنگ چشم روشن و کک مک همراه است
پروفسور جکسون نیز با بررسی بانک بیولوژیکی بریتانیا و شمال ایرلند (U.K biobank) نتایج مشابهی را به‌دست آورده است. او دراین‌باره به نشنال‌جیوگرافیک می‌گوید: «هرچه در مناطق شمالی‌تری متولد شده باشید، شانس شما برای داشتن موی قرمز بیشتر است».
از سوی دیگر، مو قرمزها بیشتر از بقیه در معرض خطر سرطان پوست هستند؛ زیرا جهش‌های MC ۱ R که مسئول قرمزشدن مو و روشن‌شدن پوست است، اجازه می‌دهد نور فرابنفش بیشتری به دی‌ان‌ای برسد و به آن آسیب بزند.
یک مطالعه نشان داده است که افرادی که دارای ژن MC ۱ R هستند، ۴۲ درصد بیشتر از بقیه در معرض ملانوما (یک نوع سرطان پوستی بدخیم) قرار دارند. ملانوما در سفیدپوستان نسبت به آفریقایی-آمریکایی‌ها ۲۰ درصد رایج‌تر است.
البته که سن تشخیص این بیماری ۶۵ سال است. «این موضوع تولیدمثل این افراد را تهدید نمی‌کند». این را لیختن‌والتر می‌گوید؛ زیرا تا قبل سن ۶۵سالگی زنان فرصت زیادی برای باردارشدن و انتقال ژن‌های خود به نسل بعدی دارند. به همین دلیل هم است که خطر انقراض مو قرمزها را تهدید نمی‌کند.
ادعا‌های مربوط به انقراض مو قرمزها و یا حتی مو بلوند‌ها چیز جدیدی نیست و البته پشت بسیاری از این ادعاها سود‌های مالی و اعتباری است.
در چند سال گذشته برخی از گزارش‌ها تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین را دلیلی برای انقراض افراد مو قرمز می‌دانستند؛ زیرا با وجود گرمایش جهانی و بالارفتن دما دیگر مانند گذشته نیازی به پوست روشن برای دریافت بیشتر نور خورشید و جذب ویتامین D نیست.
منبع این ادعا فردی به نام «آلیستر موفات»، رئیس سابق شرکت آزمایش‌های ژنتیکی اسکاتلند دی‌ان‌ای بود. این شرکت اکنون منحل شده است. او در مصاحبه‌ای که سال ۲۰۱۴ با ایندپندنت داشته، می‌گوید: «اگر تغییرات اقلیمی رخ دهد و جهان به‌سمت هوای ابری بیشتر یا هوای صاف و بدون ابر بیشتر حرکت کند، برخی از ژن‌ها نیز از این اتفاق اثر خواهند گرفت. اگر آسمان کمتر ابری شود و نور خورشید بیشتری به زمین برسد، پس بله، افراد کمتری وجود خواهند داشت که ژن موی قرمز را دارا باشند.».
اما دکتر زورینا لیختن‌والتر معتقد است احتمال اینکه افزایش امواج فرابنفش به‌دلیل تغییرات اقلیمی آن‌قدر زیاد باشد که روی ژن‌ها تأثیر بگذارد و باعث ازبین‌رفتن نسل موی قرمز شود، بسیار کم است.
همچنین بسیاری دیگر از گزارش‌های این‌چنینی به بنیاد موی آکسفورد ارجاع داده می‌شدند. بنیاد موی آکسفورد یک مؤسسه‌ی خصوصی بود و این مؤسسه نیز اکنون منحل شده است. این مؤسسه پیش‌بینی کرده بود که افراد دارای موی قرمز تا پایان سال ۲۱۰۰ منقرض خواهند شد و پس از آن دیگر موی قرمز وجود نخواهد داشت. جکسون درباره این ادعا و این مؤسسه می‌گوید: «سرمایه بنیاد موی آکسفورد توسط یک شرکت فروش لوازم آرایشی و رنگ مو تأمین می‌شد که هدفش جذب مشتری برای خرید رنگ مو بود».
تمرکز اغلب مو قرمزها در مناطق شمالی و لبه‌های غربی اروپاست. ایرلند بیشترین سرانه تعداد مو قرمزها در بین کشور‌های دنیا را دارد. حدود ۱۰ درصد جمعیت کل این کشور دارای گیسو‌های سرخ هستند. دومین کشور اسکاتلند با ۶ درصد مو قرمز است. البته پایتخت این کشور یعنی شهر ادینبرگ، میزبان بیشترین تعداد جینجر‌ها در بین شهر‌های جهان است.
گردهمایی بیش از ۶۰۰۰ هزار مو قرمز در شهر بردا، هلند
البته که به‌جز مناطق شمال غربی اروپا، در نقاط دیگری مانند قسمت‌هایی از روسیه و یا حتی استرالیا نیز مو قرمزها یافت می‌شوند. معمولاً مو قرمز‌های استرالیایی از نوادگان اروپایی‌هایی هستند که به این قاره مهاجرت کرده‌اند؛ هرچند که موی قرمز به همین مناطق محدود نمی‌شود و می‌توان گفت تقریباً از تمام قومیت‌ها و ملیت‌ها افراد مو قرمز وجود دارند.
به‌طور مثال، تعداد افراد مو قرمز هر دو کشور جامائیکا و مراکش از میانگین جهانی بیشتر است. این موضوع آشکارا می‌تواند نشان‌دهنده گردش جهانی دی‌ان‌ای در بین گروه‌ها و ملت‌های مختلف سراسر کره‌ی زمین باشد.
همچنین دلیل اینکه افراد سیاه‌پوست آفریقایی همچنان می‌توانند دارای موی قرمز باشند، این است که برای داشتن موی قرمز، شرط مهم و کافی داشتن ژن MC ۱ R است. اما برای داشتن پوست روشن جدا از داشتن این ژن، عوامل زیاد دیگری هم دخیل هستند تا این اتفاق رخ دهد.
با همه این اوصاف به‌نظر نمی‌رسد که حالاحالا‌ها نقش زیبای مو قرمزها از جهان انسان‌ها حذف شود.
