واکنش کیفری به قتل عمد

محمد مهدی ترحمی؛* قتل در کلیه جوامع و هر دین و آئین، امری نکوهیده و ناپسند محسوب می‌شود و از جمله جرایم خشن بوده که دارای شدیدترین و سنگین‌ترین مجازات‌ها می‌باشد چه انکه در هر کشوری برقراری و اعمال نظم، عدالت اجتماعی و آرامش عمومی در سطح جامعه ضرورت دارد که در همین راستا وضع قانون صورت گرفته تا یکی از بزرگ‌ترین جرایم علیه بشر، دارای مجازات باشد.

شایان ذکر است، در مواقعی اقدام مجرم منتهی به وقوع قتل نمی‌شود که در این حالت ممکن است تحت عنوان مجرمانه شروع به جرم قتل، تحت تعقیب قرار گیرد، در شروع به جرم، مجرم شروع به انجام عملیات وقوع جرم نموده ولیکن پیش از وصول به هدف، بنابر هر عاملی غیر از اراده خود، جرم به سرانجام نمی‌رسد.

به موجب ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی، هر کس قصد ارتکاب جرمی کرده و شروع به اجرای آن کند و اقداماتی را که ارتباط مستقیم با وقوع جرم دارد، را نیز انجام دهد، اما به واسطه عامل خارج از اراده او قصدش معلق بماند، اقدام او شروع به جرم محسوب می‌شود و چنانچه در قانون، مجازات دیگری برای آن جرم مقرر شده باشد، به آن مجازات محکوم می‌شود و در غیر این صورت به مجازات‌های مقرر محکوم خواهد شد.

در تعریف کوتاه قتل عمدی به معنای سلب عمدی حیات با سونیت است به عبارتی قتل عمد به معنی گرفتن جان از شخصی دیگر به صورت عمدی و با سوءنیت و بدون مجوز قانونی میباشد. ارتکاب قتل عمدی به روش‌های متفاوتی ممکن است واقع شود که ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی به آن پرداخته است.

بنابر ماده ۲۹۰ قانون مرقوم، جنایت عمدی به شیوه‌های ذیل است:

هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن واقع شود، خواه کار ارتکابی نوعاً موجب وقوع آن جنایت یا نظیر آن بشود، خواه نشود.

همچنین هرگاه مرتکب، عمداً کاری انجام دهد که نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، می‌گردد، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد، ولی آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود؛ و یا اینکه هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی‌شود لکن درخصوص مجنیٌ علیه، به علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود مشروط بر آنکه مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنیٌ علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد.

شرایط بعدی اینکه هرگاه مرتکب قصد ایراد جنایت واقع شده یا نظیر آن را داشته باشد، بدون آنکه فرد یا جمع معینی مقصود وی باشد، و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن، واقع شود، مانند اینکه در اماکن عمومی بمب گذاری کند.

تبصره یک ماده فوق‌الذکر بیان داشته: عدم آگاهی و توجه مرتکب باید اثبات گردد و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی است مگر جنایت واقع شده فقط به علت حساسیت زیاد موضع آسیب، واقع شده باشد و حساسیت زیاد موضع آسیب نیز غالباً شناخته شده نباشد که در این صورت آگاهی و توجه مرتکب باید اثبات شود و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی‌شود؛ و تبصره دو ماده مرقوم نیز بیان داشته: باید آگاهی و توجه مرتکب به اینکه کار نوعاً نسبت به مجنیٌ علیه، موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن می‌شود ثابت گردد و درصورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی‌شود.

به موجب مادتین ۸۸ الی ۹۱ قانون مجازات اسلامی قتل توسط نوجوانان غیر بالغ زیر ۱۸ سال و افراد بالغ زیر ۱۸ سال تفاوت‌هایی دارد. در واقع نوجوانان غیر بالغ زیر ۱۸ سال حسب سن ایشان به مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی اطفال و نوجوانان محکوم میگردند.

از مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی اطفال و نوجوانان میتوان به تسلیم به والدین، تسلیم به هر کسی که دادگاه صلاح بداند، نصیحت به وسیله قاضی، اخطار و تذکر و اخذ تعهد، نگهداری در کانون اصلاح و تریبت، انجام خدمات عمومی رایگان، پرداخت جزای نقدی و اقامت در منزل اشاره نمود.

در حالی که چنانچه افراد بالغ زیر هجده سال مرتکب جرائم موجب حد یا قصاص نظیر قتل گردند شرایط متفاوت است. در این خصوص چنانچه افراد بالغ زیر هجده سال ماهیت جرم ارتکابی را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل ایشان شک و شبهه وجود داشته باشد قاضی اختیار دارد بسته به سن آن‌ها حکم به مجازات و اقدامات تامینی و تربیتی مذکور صادر نماید، لذا درصورتی که شرایط موصوف برای قاضی محرز نشود، نوجوان بالغ زیر هجده سال قصاص خواهد شد.

همچنین وفق تبصره ماده ۹۱ قانون مذکور، جهت تشخیص رشد و کمال عقل نوجوان قاتل، دادگاه این اختیار را دارد که نظر پزشکی قانونی را استعلام نموده و یا از هر طریق دیگری که مناسب بداند اقدام نماید.

*وکیل دادگستری