آمار دقیقی از ایرانیان مهاجرت کرده نداریم، اما حدود پنج میلیون نفر برآورد می‌شوند. عوامل زیادی در روند فزاینده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداری مناسب از سرمایه‌های انسانی، ناامیدی، نبود چشم انداز بهبود، بحران‌های اقتصادی، نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، افزایش قارچ گونه موسسات مهاجرتی و افزایش ایرانیان مهاجر که اطرافیان خود را تشویق به مهاجرت می‌کنند، از جمله این عوامل است.
به باور کارشناسان حاضر در «همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها»، خروج نخبگان از کشور موجب افت کیفیت مدیران شرکت‌های خصوصی و دولتی می‌شوند، افرادی که نمی‌توانند مشکلات کشور را حل کنند و ایجاد این سیکل معیوب، به بدتر شدن شرایط و افزایش مهاجرت منجر می‌شود.
به گزارش ایرنا، دکتر رسول صادقی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران در سومین نشست همایش «مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز، چالش‌ها و راهکارها» با موضوع وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران و تاثیر آن بر مهاجرت نخبگان، گفت: افزایش مهاجرت از ایران، بازنمایی شرایط اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی است که از دهه ۸۰ سرعت گرفته است.
وی افزود: پدیده مهاجرت به طور کلی در سطح بین المللی روند خطی فزاینده پیدا کرده و بر اساس نظر کاستلز تسریع شده و هر چه بیشتر زنانه شده است. البته افزایش سالخوردگی در کشورهای شمال و نیاز آنها به مراقبت، مهاجرت نیرو‌های زن از کشورهای جنوب را به این کشور‌ها بیشتر کرده است.
دکتر صادقی گفت: از سال ۲۰۰۰ به این طرف، مهاجرت یک پدیده جهانی شده است. بیشتر مهاجرت‌هایی از کشورهای جنوب به شمال انجام شده داوطلبانه بوده، اما به عنوان مثال مهاجرت‌هایی که به ایران شده اغلب به صورت توده وار و به نوعی اجباری بوده است.
وی افزود: بر اساس تحقیقات گالوپ حتی در کشورهای توسعه یافته هم میل به مهاجرت وجود دارد و خیلی‌ها علاقه‌مند مهاجرت به آمریکا هستند. این میل در کشورهای در حال توسعه و در جوانان بیشتر است و ایران جزو کشورهای متوسط به بالا در مهاجرت فرستی است.
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در کشورهای توسعه یافته جذب مهاجر به دو دلیل است یکی به علت سالخوردگی و دیگری برای تامین نیروی کار که نوعی تعادل را در این جوامع به وجود می‌آورد. اما در کشورهای در حال توسعه بیشتر جمعیت جوان و تحصیلکرده مهاجرت می‌کنند که نگرانی‌های زیادی را شکل می‌دهد.
وی گفت: در کشورهای توسعه یافته نیز ورود تعداد زیادی مهاجر می‌تواند مسائلی مانند تغییر هویت قومی را به وجود آورد و ممکن است در برخی از این کشور‌ها بعد از مدتی بومیان اقلیت شوند. به همین علت جنبش‌های راست گرا در برخی از این کشور‌ها به شدت مخالف ورود انبوه مهاجران هستند.
دکتر صادقی افزود: در ایران نیز ساختار جمعیت رو به میانسالی است و اکثریت جمعیت دیپلم و دانشگاه رفته هستند؛ اما از سال ۱۴۲۰ به سمت سالخوردگی می‌رویم و اگر سرمایه‌های جوان به سرمایه اقتصادی فعال تبدیل نشوند، با مشکلات زیادی مواجه می‌شویم.
وی گفت: آمار دقیقی از ایرانیان مهاجرت کرده نداریم، اما حدود پنج میلیون نفر برآورد می‌شوند. عوامل زیادی در روند فزاینده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداری مناسب از سرمایه‌های انسانی، ناامیدی، نبود چشم انداز بهبود، بحران‌های اقتصادی، نفوذ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، افزایش قارچ گونه موسسات مهاجرتی و افزایش ایرانیان مهاجر که اطرافیان خود را تشویق به مهاجرت می‌کنند، از جمله این عوامل است.
استاد دانشگاه تهران افزود: میل به مهاجرت همیشه منجر به مهاجرت نمی‌شود و بخشی از افرادی که تمایل به مهاجرت دارند، اما نمی‌توانند مهاجرت کنند، ناراحتی خود را به شکل اعتراض یا اغتشاش نشان می‌دهند. آنان مهاجران ذهنی هستند که سکونت و ماندن آنها اجباری است و همواره با آرزوی مهاجرت زندگی می‌کنند.
دکتر صادقی گفت: پتانسیل اعتراضات اجتماعی در این گروه بالاست. در سال‌های اخیر این گروه افزایش پیدا کرده‌اند و از مهاجرت‌های فردی به مهاجرت نخبگان و فعالان استارت اپ‌ها رفته است. انفعال وزارت خارجه در ارتباط با ایرانیان خارج از کشور نیز به این روند دامن زده و متاسفانه شبکه سازی و نهادسازی و تلاش برای ایجاد انگیزه و امید و فرهنگ سازی در این زمینه بسیار ضعیف است.
دکتر ماندانا تیشه یار، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی نیز با اشاره به مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران گفت: بخش مهمی از مهاجران به ایران نخبگان افغان هستند. مهاجرت این افراد از دهه ۱۳۵۰ به ایران شروع شد و اکنون نسل دوم و سوم آنها در ایران حضور دارند، کسانی که در ایران تحصیل کرده و رشد یافته‌اند.
وی گفت: در سه سال گذشته بعد از تحولات افغانستان موجی که از این کشور خارج شدند، نمی‌خواستند زیر سایه امارت اسلامی زندگی کنند، شامل افرادی تحصیل کرده مانند استادان دانشگاه، دانشجویان، پزشکان؛ مهندسان، حقوقدانان، اقتصاددانان جامعه شناسان، روزنامه نگاران، ادیبان و ورزشکاران بودند که علاوه بر سرمایه انسانی، سرمایه مالی هم به ایران آوردند.
دکتر تیشه یار افزود: این افراد بعد از مدتی به علل مختلف از ایران به سمت کشورهای غربی، آمریکا و استرالیا مهاجرت می‌کنند، در حالی که دوست داشتند در ایران بمانند، زیرا به سرزمین اصلی آنها نزدیکتر بود. با این حال تلاشی برای ماندگاری آنها انجام نشد، مهاجرت این گروه از افغان‌ها از ایران به نفع کشور نیست و در بلند مدت به ضرر ایران تمام می‌شود.
وی گفت: با رفتن آنها نسل بعدی این افراد با زبان فارسی بیگانه می‌شوند. مهاجران نخبه افغان می‌توانستند در حل برخی مسائل مثل قاچاق، امنیت، مبارزه با تروریسم، محیط زیست، تغییرات اقلیمی، مساله آب به ایران کمک کنند. مساله ممانعت از تحصیل زنان افغانستان نیز در این کشور می‌تواند در آینده موجب شود فرزندان آنها به خوبی تربیت نشوند که پیامد‌های آن به ایران هم می‌رسد.
دکتر مشایخی، استاد دانشگاه صنعتی شریف نیز در این همایش گفت: در مقطعی از تاریخ ایران قرار داریم که وضعیت بسیار نگران کننده است. ما با طوفانی از مهاجرت از کشور مواجه هستیم، بسیاری از دانش آموزان حتی در مدارس مذهبی اکنون به دنبال انتخاب رشته‌ای هستند که در خارج از کشور خواهان داشته باشد و به فکر مهاجرت هستند.
وی افزود: دانشجویان دانشگاه‌های خوب کشورنیز همه تلاششان این است که معدل خوبی داشته باشند تا بتوانند بروند. مسائل اقتصادی یکی از علل افزایش مهاجرت است. زیرا بسیاری از افرادی از ایران رفته‌اند در خارج از کشور حقوق و زندگی بهتری دارند.
استاد دانشگاه صنعتی شریف گفت: محدودیت‌های تحمیل شده به خانواده‌ها و عوامل اجتماعی بسیاری از مردم را آزرده است و به دنبال رفتن هستند. مهاجرت در بین نیرو‌های تحصیلکرده بیشتر است. یکی از مهمترین عارضه‌های این اتفاق این است که کشور از نیرو‌ها و مدیران با کیفیت خالی می‌شوند.
وی افزود: در این شرایط شرکت‌های خصوصی و سازمان‌های دولتی نمی‌توانند نیرو‌های با کیفیت جذب کنند و نیرو‌های بی کیفیت به عنوان مدیران و تصمیم گیرندگان حاکم می‌شوند و تصمیم‌های غلط این افراد این سیکل معیوب را تشدید می‌کند و وضعیت کشور بدتر می‌شود.
دکتر مشایخی ادامه داد: این منظومه مدیران جدید نمی‌تواند بحران‌های مختلف اقتصادی یا مثلا بحران آب را حل کنند و با افزایش مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بحران مهاجرت از کشور باز هم تشدید می‌شود. هر دانشجویی می‌بیند همه دوستانش می‌روند و با خودش می‌گوید چرا من نروم.
وی گفت: مهاجرت، مهاجرت می‌آورد. علاوه بر آن، سیستم آموزش و پرورش هم فاجعه است، معدل‌ها پایین است، معلمان مشکل معیشت دارند. سواد دانش آموزان پایین آمده است، بچه‌های مدارس امروز در ایران فکر کردن را یاد نمی‌گیرند و در بهترین شرایط و در بهترین مدارس، فقط تست زدن را یاد می‌گیرند.
دکتر مشایخی افزود: وضعیت آموزش و پرورش ایران گریه دارد. بچه‌هایی که در این مدارس بزرگ می‌شوند، هیچ حسی به کشور ندارند و به راحتی می‌گویند به من چه و فشار و تمایل به مهاجرت به سطح دبیرستان کشیده شده است. با طوفان مهاجرت از کشور مواجه هستیم.
وی گفت: اگر بخواهیم این وضعیت را درست کنیم یک کوه کار داریم، نمی‌گویم نمی‌شود، اما کار سنگینی است. راه حل آن این است که یک تحول بزرگ به وجود بیاید و مدیریت کشور به دست خردمندان بیفتد، اول باید کشور را سامان بدهیم تا نخبگان کشور برگردند.
دکتر مططفی معین، وزیر اسبق علوم و رئیس «همایش مهاجرت نخبگان علمی در ایران امروز» که در سالن حضور داشت، بعد از سخنان دکتر مشایخی گفت: ما هم می‌دانیم چه خبر است؟ اما پتانسیل ما در کشور خیلی بالاست. باید از خودمان انتقاد کنیم. ۱۵ تا ۲۰ میلیون دانش آموخته دانشگاهی داریم اگر نهاد‌های مدنی را رشد دهیم، می‌توان مشکل را حل کرد.
وی افزود: کشور ما از نظر نهاد‌های مدنی خیلی ضعیف است. ۴۰ درصد مردم کانادا به نهاد‌های مدنی پول می‌دهند. باید به داد مردم برسیم. شرایط وخیم فعلی را تایید می‌کنم. اما اگر بیداری اتفاق بیفتد و به خودمان بیاییم، راه حل پیدا می‌شود.
دکتر هادی خانیکی، استاد ارتباطات دانشگاه علامه و دبیر این نشست نیز گفت: مسائل مختلفی درباره مهاجرت از زاویه‌های دید مختلف مطرح شد که بسیار مهم هستند.
وی افزود: بسیاری از مسائلی که امروز درباره مهاجرت مطرح می‌کنیم برای اولین بار نیست که مطرح می‌شود. ۵۰ سال پیش دکتر مجید تهرانیان نیز در تحقیقاتی که انجام داده بود به این نتیجه رسید که عوامل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نقش تعیین کننده‌ای در افزایش مهاجرت ایرانیان دارد. نتایج تحقیقات دکتر تهرانیان هنوز هم معتبر است.
دکتر خانیکی گفت: قرار نیست در این همایش سند ملی مهاجرت تهیه کنیم، قرار است گزارشی از فرار مغز‌ها تهیه کنیم که از زوایای مختلف مدنی اقتصادی، سیاسی و علمی به این موضوع نگاه شده باشد. نسل‌های مختلف باید با هم صحبت کنیم و بتوانیم به راه حل برسیم. راه حل‌هایی که در بیانیه پایانی همایش مطرح می‌شود.
