صفویه

پل تاریخی سی و سه پل اصفهان از فقدان نظارت و نگهداری، رنج می‌برد، از یادگاری‌نویسی‌های ریز و درشت و تخریب‌های انسانی گرفته تا ترک‌های نگران کننده‌.

عصارخانه بنای مخصوصی است که در ایرانِ قدیم برای روغن‌گیری و خُرد کردن سنگ‌ها، مواد غذایی و گیاهان به‌کار می‌رفته است. از میان این ابنیه که آثار آن به ندرت برجای‌مانده، «عصارخانه شاهی اصفهان» یکی از دیرینه‌ترین عصارخانه‌هایی محسوب می‌شود که به دستور شاه عباس اول احداث شده و نماد صنعت و تجارت در عصر صفوی است.

مدرسه چهارباغ، سلطانیه یا مادرشاه که امروزه به نام مدرسه علمیه امام صادق (ع) فعالیت می‌کند از آخرین بنا‌های با شکوه صفوی است که در زمان شاه سلطان حسین صفوی و به منظور تدریس و تعلیم علوم دینی در وجه شرقی گذر چهارباغ عباسی ساخته شد. این مدرسه در دهم رجب ۱۱۲۲ هجری قمری با حضور شاه صفوی و جمعی از علما و بزرگان دینی به صورت رسمی آغاز به کار کرد. معماری این بنا به سبک اصفهانی است. مدرسه چهارباغ اصفهان را موزه کاشی‌کاری اصفهان می‌دانند چرا که هنر کاشی‌کاری در این بنا در انواع هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی به زیباترین شکل اجرا شده و گنبد آن را از نظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی‌کاری بعد از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله است.

عمارت چهلستون یا کلاه فرنگی یکی از آثار مهم دوره صفوی و تنها کوشک باقی‌مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی شاه تهماسب در اواسط قرن دهم هجری قمری در شهر قزوین است. این بنا که حدود ۵۰۰ مترمربع وسعت دارد، بر اساس معماری ایرانی در دو طبقه ساخته شده است و شامل نقاشی‌های دیواری می‌شود که نمونه‌ای کم‌نظیر از هنر مکتب قزوین هستند. این کاخ باشکوه که در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، در سال ۱۳۸۳ به موزه خوشنویسی قزوین تبدیل شد و امروزه به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جا‌های دیدنی قزوین به شمار می‌رود.

مجموعه مقبره «شهنشاه» باقی مانده از صفویه ، در روستای «گوشه شهنشاه» یا «شینشاه» در شهرستان خرم‌آباد قرار گرفته است. این مجموعه مقبره که در شهریور ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، به دلیل قرار گرفتن در بقعه شجاع‌الدین خورشید (ﺳﺮﺳﻠﺴﻠﻪ ﺍﺗﺎﺑﮑﺎﻥ ﻟﺮ) به گوشه شهنشاه نیز مشهور است. در کنار این آرامگاه، گورستان قدیمی با سنگ قبر‌های کهنی وجود دارد که روی آن‌ها آیاتی از قرآن کریم و کلمات مقدس با نقش‌های برجسته و خطوط کوفی کنده‌کاری شده است. این آرامگاه در زمان شاهوردیخان آخرین اتابک لر ساخته شده و شجاع‌الدین خورشید به مدت ۳۰ سال از اواخر قرن پنجم تا اوایل قرن ششم بر ایالات لر کوچک فرمانروایی کرده است. روستای «گوشه شهنشاه» ﺩﻭ ﺩﺭﺧﺖ ﺑﻨﻪ (ﺗﻮﺕ ﻭ سرو ﺯﺭﺑﯿﻦ) را نیز در فهرست میراث طبیعی کشور دارد.

کاروانسرای سنگی مربوط به دوره صفویه در جاده چالوس ساخته شده که در سال ۱۳۹۰ به شماره ۳۰۷۴۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا حدود یک کیلومتر بعد از تونل کندوان به طرف چالوس قرار دارد که مصالح به کار رفته در آن از سنگ‌های آهکی می‌باشد. برای مرمت و بازسازی این بنا در سال جاری ۸ میلیارد ريال اعتبار در نظر گرفته شده است.

سفرنامه برده هلندی در دوران شاه سلیمان صفوی در ایران‏، کتابی پرماجرا و خواندنی است که ساسان طهماسبی ترجمه و انتشارات امیرکبیر منتشر کرده است.

حیاط بزرگ بقعه از بنا‌های دوران شاه عباس کبیر است و به آن «حیاط مطبخ» می‌گویند. شکلی کاملا قرینه ندارد. مستطیل درازی است در ابعاد ۹۲× ۵/۲۶ متر. در ضلع شمالی و جنوبی دیوار‌های بلندی از آجر قرمز ساخته‌اند. سبک آجرکاری‌ها ساده است و تعدادی طاقنما در دیوار‌ها دیده می‌شود که با جرز ساده آجری از هم جدا شده‌اند و بالایشان قوس‌های چهارمرکزی وجود دارد.

روایت هولناک «چیگین‌ها» یا آدمخواران دربار صفوی نیز، در زمره همین موارد قرار می‌گیرد. شاید اگر زنده‌یاد نصرا... فلسفی، با کنار هم قرار دادن چند گزارش جزئی تاریخی، این ماجرای مخوف را در کتاب معروفش، «زندگانی شاه عباس اول» نقل نمی‌کرد و پرده از آن بر نمی‌داشت، حقیقت این ماجرا همچنان برای خوانندگان عادی متون تاریخی، مکتوم می‌ماند.

معماری اولیه خانه ملاباشی که به خانه معتمدی هم معروف است، به دوران صفویه باز می‌گردد و در حکومت زندیه مرمت شد، اما در زمان بازسازی زندیه قسمت‌های مختلفی از معماری صفویه تخریب شد. در دوران صفویه و زندیه، این خانه دارای بخش‌های مختلفی مانند زمستانه و دو اتاق پنج دری بود، اما با ورود ملاباشی به اصفهان و خرید این خانه در زمان قاجار، بازسازی و ساخت‌ و سازهای زیادی در آن صورت گرفت. در دوره حکومت ظل‌السلطان، پسر ارشد ناصرالدین شاه قاجار در اصفهان، تمام آثار دوران صفوی کاملا نابود و یا تا مرز نابودی پیش رفت، اما خانه ملاباشی یکی از بناهایی بود که از ویرانی عظیم جان سالم بدَر برد. خانه ملاباشی توسط منجم ناصرالدین‌شاه به نام حاج میرزا احمد ملاباشی تفرشی اصفهانی خریداری شد که به خوبی از این بنای تاریخی مراقبت کرد. خانه ملاباشی نیز مانند دیگر خانه‌ها و عمارت‌های ایرانی به دو قسمت «اندرونی» یا قسمت خصوصی و «بیرونی» تقسیم می‌شود که این خانه در زمان زندیه دارای دو اتاق پنج دری و یک اتاق زمستان نشین بوده و در زمان تملک ملاباشی، بخش شاه‌نشین و بخش ۹ دری به آن اضافه شد. سال ۱۳۷۹ این خانه توسط خانواده معتمدی خریداری و مرمت شد و به همین دلیل به آن خانه معتمدی نیز می‌گویند. خانه ملاباشی در سال ۱۳۸۱ به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است.

مسجد حکیم توسط پزشک شاه عباس دوم «حکیم محمد داوود» بر ویرانه‌های مسجد دیلمی جورجیر ساخته شد. این مسجد چهار ایوانه از آثار به جا مانده پایان دوران صفوی است و کتیبه‌های آن که مورخ ۱۰۶۷ تا ۱۰۷۳ هجری قمری است را خوشنویس مشهور آن زمان محمدرضا امامی نوشته است. از مسجد جورجیر که مسجد حکیم بر آن بنا شده تنها سردری در ضلع شمال غرب مسجد باقی مانده است.

سنگ‌قبر‌هایی تاریخی متعلق به عصر صفوی در محوطه امامزاده سید محمد خمینی‌شهر اصفهان رها شده‌اند. این قطعه‌سنگ‌های قدیمی، تاریخ معین، کتیبه‌های حجاری‌شده با انواع رسم‌الخط، اشعار مذهبی، تزئینات کنگره‌ای شامل درخت سرو و انواع ترنج‌های تزئینی وجود دارد، اما امروز به نامناسب‌ترین شکل ممکن با فاصله کوتاهی از جنوب شرقِ ایوان گزی‌ها در مجموعه زیارتی امامزاده سید محمد خمینی‌شهر استان اصفهان رهاشده و مستقیماً در معرض تخریب طبیعی و انسانی قرار دارند.

قیصریه، بازارِ صفویۀ میدان جهانی نقش جهانِ اصفهان است، بازاری با ۸ کیلومتر طول و حدود ۸۵۰۰ متر مغازه در آن. هر چند بی‌توجهی‌ها در طول سال‌های گذشته این بازار را با مشکلاتی روبه رو کرده بود، اما بارش سنگینِ برف در طول دو هفته گذشته در این شهر، باعث شد بخشی از سقف ورودی سرای چیت‌سازها در بازار قیصریه اصفهان سه‌شنبه ۲۷ دی ریزش کند، اتفاقی که اگر تدبیری برای آن اندیشه نشود، خطری جدی برای همۀ بازار تاریخی و جهانی قیصریه در میدان نقش جهان به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر جدارۀ پشتی سرای چیت‌سازها و در مکانی که این اتفاق رخ داده، تیمچه‌ای با نام «دال‌خدجه» وجود دارد که سال‌هاست با آسیب‌های جدی مواجه شده است و به دلیل بی‌توجهی صاحبِ تیمچه، میراث فرهنگی، شهرداری و دیگر دستگاه‌های متولی، آن در حال تخریب است؛ که در صورت بی‌توجهی‌های ادامه‌دار به این محوطۀ تاریخی و جهانی، احتمال وارد شدن میدان نقش جهان اصفهان به فهرست میراث در خطر یونسکو وجود دارد.

شاه اسماعیل صفوی نخستین پادشاه سلسله صفویه بود. مطابق توصیف مورخان و سیاحتگران غربی: شاه اسماعیل موهای قرمز و پوست خیلی سفیدی داشت.

حمام علی‌قلی‌آقا که نام علی‌قلی‌آقا نیز شناخته می‌شود، از جا‌های دیدنی اصفهان در منطقه بیدآباد است و در سال ۱۱۲۵، توسط علی‌قلی‌آقا، از درباریان دو پادشاه صفوی، شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی ساخته شده است. با معماری سبک اصفهان در اواخر دوره صفوی، حمام علی‌قلی‌آقا شامل دو حمام بزرگ، کوچک و فضای چال‌حوض می‌شود. هر دو حمام بزرگ و کوچک از دو بخش اصلی سربینه و گرم‌خانه تشکیل شده‌اند، به طوری که در آن دوره، مردان و زنان به صورت جداگانه می‌توانستند از آن‌ها استفاده کنند. تزئینات سقف حمام به صورت رسمی‌بندی است و نورگیر‌های سقف به گونه‌ای طراحی و کار گذاشته شده‌اند که در ساعات مختلف روز با ایجاد سایه‌روشن بر زیبایی تزئینات سقف بیافزایند.

نیای صفویان، شیخ صفی‌الدین، تقریبا در سال ۷۰۰ هجری قمری به جایگاه مذهبی رفیعی دست یافت و همین سرآغاز دو قرن تدارک ایدئولوژیک خاندان صفوی برای کسب قدرت سیاسی و یکپارچه‌کردن ایران به عنوان یک دولت-ملت بود.

عمارت آصف در شهرستان سنندج در استان کردستان، عمارتی با بنای بسیار قدیمی با معماری ایرانی، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های ایرانی شناخته شده است که توسط میرزاعلی‌نقی‌خان لشکرنویس (آصف اعظم) ساخته شده و قدمتش به دورۀ صفویه برمی‌گردد. سبک معماری آن، سه دورۀ تاریخیِ صفوی، قاجاری و پهلوی را در خود دارد. این بنای تاریخی که به «خانە کرد» نیز مشهور است، چهار حیاط اصلی یا بیرونی، اندرونی یا داخلی، حیاط مطبخ و حیاط مستخدمین را در خود دارد. این بنای تاریخی در ۴۰۰۰ متر مربع، در سال ۱۳۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

خبرنگاری که در حال ارائه گزارش از شاه سلطان حسین بود گفت که در حین فیلمبرداری شاهد تخلیه زباله‌های تراکتور متعلق به شهرداری در منطقه بودیم.

خاندان اژه‌ای‌ها یکی از خانواده‌های معروف اصفهانی هستند که از منطقه اژیه اصفهان به اصفهان می‌آیند و عمدتاً در زمینه‌های دینی و مذهبی فعالیت داشتند و تعدادی از آن‌ها امام جماعت مسجدعلی در محله هارونیه بودند.

اگرچه شاه عباس کبیر خدمات گران‌بهایی برای کشورمان به ارمغان آورد، ولی باز وی را می‌توان مسئول مهم‌ترین عملی دانست که باعث انحطاط و سرانجام انقراض سلسله صفوی شد. زیرا این پادشاه در نتیجه ترس از تسلط فرزندان خود و همچنین احساس حسادت به آنها، شیوه ناپسندی را مرسوم کرد، به این نحو که وی، ولی عهد و همچنین سایر شاهزادگان را تا وقتی که زمام امور را به دست بی‌کفایت خود بگیرند، در حرم‌سرا نگاه می‌داشت.