پول کاغذی را چینی‌ها باب کردند؛ هر چند در تاریخ معاصر از چشم‌بادامی‌ها
بعید است ایده اولیه تولید کالایی از خودشان باشد اما تاریخچه پول کاغذی از
چین شروع می‌شود و باید گفت که اسکناس برای اولین‌بار در اواخر قرن دهم در
چین به چاپ رسید.
در ایران، پول کاغذی از زمان فتحعلی‌شاه وارد دادوستدهای مردم شد. اولین
بانکی که چاپ اسکناس در ایران را برعهده گرفت، بانک جدید شرق بود که مرکزش
در لندن قرار داشت و اسکناس‌های چاپ شده توسط این بانک در بانک بازرگانی
ایران منتشر می‌شد. در سال۱۲۶۷ هجری قمری، امتیاز چاپ اسکناس از بانک جدید
شرق به بانک شاهی واگذار شد. بانک شاهنشاهی ایران، طبق قرارداد رویتر حق
انحصاری نشر اسکناس را داشت، اما چاپ اسکناس همچنان در بانک جدید شرق انجام
می‌گرفت تا اینکه مجلس در سال1310 شمسی حق چاپ اسکناس را به مدت 10سال به
بانک ملی داد و بعد از تاسیس بانک‌مرکزی، حق انتشار اسکناس به بانک‌مرکزی
داده شد.
البته در آن زمان هم، ایران اسکناس مورد نیاز خود را به کشورهای خارجی
اغلب به انگلیس سفارش می‌داد تا اینکه با راه‌اندازی کارخانه تولید کاغذ
اوراق بهادار از سال67 به بعد، اسکناس روی کاغذهای تولید کشور به چاپ رسید.
با این حال، برخی از کارشناسان مدعی‌اند ایران هنوز تحت لیسانس کشورهای
خارجی اسکناس مورد نیاز کشور را چاپ می‌کند که عملا تفاوتی با خرید اسکناس
از کشورهای خارجی ندارد.
«تکاب» مخفف کارخانه تولید کاغذ بهادار است که در آمل و در نزدیکی
منطقه‌ای به نام «چمستان» قرار دارد. کارخانه تولید کاغذ اسکناس، متعلق به
بانک‌مرکزی است و تمام اسکناس‌های کشور هم با استفاده از کاغذ کارخانه تکاب
در چاپخانه‌ای که آن هم متعلق به بانک‌مرکزی است و در خیابان پاسداران
تهران واقع شده، به چاپ می‌رسد. طبق اعلام بانک‌مرکزی، تمام اسکناس‌های
کشور در داخل تولید می‌شود و از همان سال 67 ایران با هیچ کشوری قرارداد
نشر اسکناس ندارد.
محمد هادی مهدویان، کارشناس مسایل اقتصادی و بانکی، هم در این‌باره
می‌گوید: «پس از تاسیس کارخانه کاغذ آمل، صددرصد اسکناس‌ها در داخل کشور
منتشر شدند. البته یکسری از موارد امنیتی مورد استفاده در اسکناس هنوز هم
وارداتی است. به گفته کارشناسان، خمیر کاغذ اسکناس قبل از خودکفاشدن از یک
شرکت سوییسی وارد کشور می‌شد و برخی‌ها معتقدند قاب طراحی اسکناس هنوز هم
از خارج از کشور تهیه می‌شود.»
قبل از سال62، حتی طراحی اسکناس‌ها نیز در خارج از کشور انجام می‌شد؛ به
طوری که ایران فقط علایم فرهنگی- هنری ایرانی را که باید روی اسکناس‌ها درج
می‌شد، به تولیدکننده سفارش می‌داد اما در حال حاضر، در بانک‌مرکزی اداره
کلی به نام «تولید اسکناس و مسکوک» وجود دارد که تمامی امور طولانی مربوط
به چاپ و توزیع اسکناس را انجام می‌دهد.
در خمیر کاغذ اسکناس‌ها، موارد امنیتی مختلفی وجود دارد که نشان‌دهنده
اصل‌بودن اسکناس است و این ویژگی‌ها که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود، اصل
را از تقلبی نشان می‌دهد که گفته می‌شود هنوز هم برخی از این موارد امنیتی
از خارج از کشور وارد می‌شود.
کامران صداقت، کارشناس مسایل بانکی و اقتصادی کشور، درباره خودکفابودن
کشور در بحث تولید اسکناس مورد نیاز خود، می‌گوید: «هر چند هیچ سفارشی از
خارج کشور برای تامین کاغذ اسکناس مورد نیاز نداریم اما تحت‌لیسانس‌بودن یک
کشور دیگر با واردات تفاوت چندانی ندارد.» او ادامه می‌دهد: «متاسفانه در
بحث تامین اسکناس کشور هنوز خودکفا نیستیم و کشورها با تحت‌لیسانس
قراردادن یک شرکت دیگر، در واقع صادرات خود را توسعه می‌دهند. وقتی هزینه
نیروی انسانی بالا می‌رود بهترین روش برای درآمدزایی تحت‌لیسانس قراردادن
شرکت‌های خارجی و توسعه صادرات است برای کشور ما که در بحث تولید کاغذ
تحت‌لیسانس یک کشور دیگر قرار گرفته است، فرقی با واردات کاغذ ندارد.»
فروردین‌ماه سال گذشته، رییس وقت بانک‌مرکزی اعلام کرده بود که هزینه چاپ
اسکناس برای ارقام ۵۰تومانی، صدتومانی، ۵۰۰تومانی و یک‌هزارتومانی بیش از
ارزش آن است. هر چند امسال مسوولان بانک‌مرکزی از افزایش تولید اسکناس خبر
داده بودند اما تمام حجم اسکناس‌های تولیدشده نباید روانه بازار شود چراکه
یک چرخه‌ای بین تولید اسکناس و امحای آن وجود دارد.
صداقت با بیان اینکه به‌طور متوسط هر پنج‌سال یک‌بار یک دور هزینه کامل
برای چاپ اسکناس صرف می‌شود، می‌گوید: «هر چند رقم دقیقی از هزینه چاپ هر
قطعه اسکناس وجود ندارد، اما می‌توان تخمین‌هایی زد؛ این هزینه تقریبا 60
الی80تومان است که گاهی به صدتومان هم می‌رسد. بنابراین چاپ هر قطعه اسکناس
با این رقم صرفه اقتصادی ندارد.» او با اشاره به تعداد اسکناس‌های موجود
در کشور، ادامه می‌دهد: «در حال حاضر هشت‌میلیارد قطعه اسکناس در کشور وجود
دارد که 10درصد آن فرسوده است و باید برای امحا به بانک‌مرکزی برگردد و
بازسازی شود.»
در زمان ریاست بهمنی در بانک‌مرکزی، اصرار به اجرای طرحی وجود داشت که بر
اساس آن، ایران چک‌ها به اسکناس تبدیل می‌شدند و به جای ایران چک‌های
50هزارتومانی، اسکناس‌های 50هزارتومانی تولید و توزیع شود. هر چند طرح
درشت‌شدن اسکناس‌ها که به باور برخی از کارشناسان و مسوولان با افزایش نرخ
تورم همراه بود، به اجرا نرسید اما توجیه بانک‌مرکزی این بود که تولید
اسکناس 50هزارتومانی بسیار مقرون به صرفه‌تر از ایران چک 50هزارتومانی است
چون هم در هزینه چاپ صرفه‌جویی می‌شود و هم اینکه به جای تولید 5 قطعه
اسکناس 10هزارتومانی، یک قطعه اسکناس 50هزارتومانی تولید می‌شود.
صداقت با بیان اینکه در سال‌های 91 و 92 هزینه چاپ هر قطعه اسکناس حدود
صدتومان بود، می‌گوید: «هزینه چاپ اسکناس‌ها در مقابل ایران چک‌ها بسیار
مقرون به‌صرفه‌تر است و بانک‌مرکزی هزینه زیادی را صرف تولید ایران چک‌ها
می‌کند.»
او با اشاره به هزینه سالانه تولید اسکناس، می‌گوید: «اسکناس‌هایی که باید
در کشور بازسازی شوند، شامل هشت‌میلیون‌قطعه می‌شود که اگر این هشت‌میلیون
را در هزینه تولید هر اسکناس که صدتومان است ضرب کنیم، می‌بینیم که
بانک‌مرکزی هر ساله هزینه زیادی را برای تولید اسکناس در کشور که آن هم
تحت‌لیسانس کشور دیگری است، متحمل می‌شود.»
چاپ اسکناس در ایران علاوه بر اینکه غیراقتصادی است، عامل انتقال 70نوع
بیماری در بین مردم است. با توجه به اینکه متوسط گردش اسکناس در ایران پنج
تا شش‌سال و از متوسط عمر گردش در کشورهای پیشرفته بیشتر است، بنابراین
انتشار آلودگی بیشتر خواهد بود.
