رویای ناتمام «وال استریت» ایرانی!

نبض اقتصاد ایالات متحده آمریکا در این خیابان مشهور می‌زند؛ همان خیابانی که در روزهای بحران اقتصادی این کشور، نام آن بیشتر شنیده شد و بر اهمیت اقتصادی این خیابان تاکید داشت؛ وال استریت (Wall Street) نام خیابانی در بخش جنوبی جزیره منهتن (در ایالت نیویورک آمریکا) است که در طول چند قرن اخیر، این نام به نماد بازارهای مالی آمریکا و جهان تبدیل شده‌است.

اما چرا برای مطلع این گزارش از نام این خیابان شروع کردیم؟ این خیابان تنها یک نام نیست و به نوعی مفهومی است که با کنار هم قرار دادن ساختمان‌های تجاری مهم بزرگترین اقتصاد جهان معنی می‌یابد.

خیابانی که با تمرکز بزرگترین دفاتر اقتصادی جهان حکایتی مفصل دارد و در جهان یک الگوست. اما در این حوزه می‌دانستید که تجار ایرانی هم با الگو برداری از همین ایده می‌خواستند در کشورمان وال‌استریت ایرانی بسازند؟ صحبت از تاریخ تجارت ایران و ساختمان‌هایی است که در بررسی تاريخی آنها (در حوزه بازرگاني و سياست) می‌توان گفت که پایه‌های این اندیشه اقتصادی بوده‌اند.

بحث از ساختمان اتاق بازرگاني ايران و خیابان مهمی در مرکز شهر تهران است؛ ساختمانی که امروز در خيابان شهيد طالقاني و نبش خيابان موسوي به‌عنوان محل همنشيني بازرگانان ايراني شناخته شده است.

این ساختمان برای خود گذشته‌ای مبسوط و خواندنی دارد که با بررسی تاريخچه ساختمان‌هاي استفاده شده در اين حوزه ما را به نکاتی جالب توجه می‌رساند. در بررسی تاریخچه این ساختمان می‌توان به ریشه‌های خياباني رسید كه با ايده‌اي جالب ساخته اما دنبال نشد.

سخن از تاریخی است که با مستندات موجود، به ما می‌گوید که قرار بوده تا خيابان شهيد طالقاني (تخت‌جمشيد سابق) خياباني باشد كه قلب اقتصاد ايران در آن بتپد و محلی برای تجمع فعاليت بازرگانان ايراني و حتي خارجي شود.

برای بررسی مستندات این موضوع باید از اولین مکان همنشینی تجار تهرانی آغاز کرد و از خانه مصطفي تاجر تهراني به‌عنوان نخستين محل گردهمايي تجار تهراني گفت تا بدان‌جا برسیم که محل قرارگيري ساختمان كنوني اتاق بازرگاني، صنايع، معادن و كشاورزي ايران و خيابان طالقاني چگونه و با چه هدفی ساخته شد.
 
 آغاز گردهمايي بازرگانان از خانه تجار
فريدون آدميت در صفحه ٩٥ كتاب «آثار و افكار منتشر نشده در ايران عهد قاجار» درباره سابقه تشكيل اتاق بازرگاني در ايران مي‌نويسد: مجلس وكلاي تجار ايران ١٤ مرداد ١٢٦٣ برابر با ١٢ شوال ١٣٠١ هجري‌قمري و ٤ آگوست ١٨٨٤ تشكيل شد. (١) به گفته او، جلسات وكلاي تجار در اين دوره در منزل مصطفي تاجر تهراني تشكيل مي‌شد كه در بافت قديم تهران، نزديك مسجد شاه و خيابان بوذرجمهري قرار داشت.

در اين خصوص و برای تشکیل این جلسات، حاج محمدحسن امين‎الضرب (پدر حسين امين‌الضرب) به‌عنوان اولین رئیس مجلس وکلای تجار ایران (مجلس تجارت ایران)، نقش برجسته‌ای را ایفا کرده است زیرا او از فعالان نامدار حوزه تجارت و پويشگري در اين حوزه بوده که به دلیل سفرهای خود در جهان تحقیقات گسترده‌ای برای توسعه تجارت در این سرزمین کرده است.
 
رونمايي فرمان مشروطه در خانه تاريخي تجار
تشكل‌گرايي فعالان اقتصادي در مجلس وكلاي تجار ايران علاوه‌بر مسائل تجاری محل شکل‌گیری حمايت اقتصادیون از جنبش مشروطه ايران هم شد. زیرا به استناد اسناد تاريخي موجود، توافق تجار در همين مجلس وكلاي تجار زمينه دایمي حمايت مادي و معنوي از مشروطه‌خواهان در تهران و تبريز شد.

تجار معروف و خوشنامي چون حاج مهدی كوزه‌كناني در تبريز، حاج محمدحسین امين‌الضرب در تهران، معین‌التجار بوشهری و حاج محمدحسین کازرونی در اصفهان نام‌هایی هستند که در پيروزي مشروطيت نقش موثری ایفا کردند. 

در اهمیت ساختمان‌های تجاری بازرگانان همین بس که خانه حاج امین‌الضرب (محل تشکیل جلسات تجار تهرانی) محل رونمايي از فرمان مشروطيت شد و در این عرصه تاريخ‌ساز.  خانه‌ای که در محدوده سه‌راه امین حضور قرار دارد و هم‌اکنون هم دراختیار وراث وی است و به دلیل علاقه شدید حاج امین‌الضرب به ثبت وقایع، در این ساختمان اسناد معتبری درخصوص جلسات آن دوره تجار در این ساختمان تاریخی وجود دارد.

در ادامه اين روايت به‌ سال ١٢٨٥ می‌رسیم که شروع مجلس مشروطه (به روش انتخابي و شيخوخيت) است. در این ایام برخي از همين تجار به مجلس می‌روند؛ حاج محمدحسین امين‌الضرب (بعد از فوت پدر) و حاج معين‌التجار بوشهري و تني چند از تجارت به عرصه سياست و خط‌دهي بیشتر کشور می‌رسند.

اتاق تجارت و اولين ساختمان رسمي
مهم‌ترين تاثیر حضور اقتصادیون در سیاست هم، شکل‌دهی زمينه پيدايش اتاق بازرگاني (به شكل امروزي)، پس از انقلاب مشروطه بود؛ ‌سال ١٢٩٣ با نوشتن پيش‌نويس اتاق‌هاي تجارت ايران، كار سازماندهي مجلس وكلاي تجار ايران آغاز شد و در سال ١٣٠٤ خورشيدي به تصويب مجلس وقت رسيد. از این پس جلسات تجار كه در خانه تجار برگزار می‌شد، با نام اتاق‌هاي تجارت تشكيل جلسه داد.  (از حدود سال‌هاي ١٣٠٧ تا ١٣٠٨ خورشيدي)

اولین ساختمان اتاق تجارت تهران هم در آن دوره در خيابان لاله‌زار و در كوچه برلن واقع شد كه در جغرافياي كنوني حوالي خيابان فلسطين قرار دارد. (حوالی سال‌های ١٣٠٨ تا ١٣١٠)
در ادامه هم با توسعه فعاليت‌ها، دومين ساختمان اتاق در چهارراه وزارت جنگ(عمارت انتخابيه) شکل گرفت كه ساختماني بزرگتر بود و براي چند دوره مورد استفاده اتاق تجارت قرار گرفت. (سال‌های حوالی ١٣١١ تا ١٣١٥)
 
کوچه بن‌بستی که دیگر بازرگان ندارد
اما با شروع دهه ٢٠ خورشيدي، توسعه فعاليت اتاق تجارت تهران منجر به رونمایی از ساختمان ديگر در اين حوزه شد. ساختمانی واقع در خيابان حافظ (خيابان جامي، كوچه كسرا) ساختمان چهارم اتاق تجارت نام گرفت. از اواخر دوره پهلوي اول تا ‌سال ١٣٤٦محل برگزاري نشست‌هاي اتاق تجارت در اين ساختمان بود كه بعدا به اتاق بازرگاني تغییر نام داد. زمين يك تا ٢ هكتاري كنار اين ساختمان، از خصيصه‌هاي بارزی بود كه كار چاپ مجله اتاق در سوله آن انجام مي‎شد.

ساختمان اصلي هم ٢ بخش داشت؛ در بخش مياني‌اش با عمارتي باشكوه و ٢ طبقه محل حضور هيأت‌رئيسه اتاق و برگزاري جلسات بود كه در كنار بخش عمومي، اداري و صدورکارت قرار داشت.
ويژگي مهم اين ساختمان هم باغي بود كه در آن قرار داشت و به مناسبت‌هاي خاص محل خوبي مي‌شد براي جلسات و اجتماعات خاص كه در فضاي باز برگزار مي‌شد. مهم‌ترين رخدادي كه در اين فضا شكل گرفت جلسه علني علي اميني نخست‌وزير سال‌هاي ٣٩ و ٤٠ خورشيدي بود كه كابينه‌اش با تجار در همين باغ نشست داشت.

براساس اطلاعات موجود، ساختمان كوچه‌كسرا تا سال‌هاي ١٣٤٥ كه ادغام اتاق‌هاي بازرگاني و صنايع و معادن ایران صورت مي‌گيرد محلي براي برگزاري جلسات هيأت‌رئيسه بوده و به همين دليل هم كوچه بن‌بست ضلع جنوبي كوچه كسرا به نام بن‌بست بازرگانان نامگذاري مي‌شود.  

اين كوچه كه هم‌اكنون هم به نام بازرگانان مزين است در حافظه تاريخي تجارت ايران معنايي خاص دارد اما اكنون كه اين ساختمان در يد اختيار بانك صادرات ايران است شايد براي عابران اين سوال را پديد آورده باشد كه چرا دليل وجود اين نام چه بوده است. به هر سو، پس از ادغام اتاق‌هاي صنايع، معادن و بازرگانی بود كه اتاق بازرگاني، صنايع و معادن ایران شكل گرفت و ساختمان كوچه كسرا به بانك صادرات فروخته شد.  پس از مدتي از فروش اين ساختمان در‌ سال ١٣٤٦ هم، در بخش باغ اين زمين، ساختماني مرتفع ساخته شد كه هم‌اكنون توسط بانك صادرات به سازمان بازرسي كل كشور اجاره داده شده است.

در ضلع جنوبي اين ساختمان هم تعاوني مصرف فرهنگيان در جای انتشارات و چاپخانه اتاق تهران قرار دارد و ساختمان تاريخي اتاق اكنون تنها نامي از گذشته را بر همان بن‌بست دارد و بس.
 
ساختمان پنجم در آغاز دوران تازه اقتصادی
اما در ادامه بررسی ساختمان‌های بازرگانی ایران که ارتباط مستقیم با بخش تجارت کشور دارد به پنجمین ساختمان گردهمایی اتاق بازرگانی ایران می‌رسیم که ساختمان کنونی این اتاق در خیابان طالقانی است.  زمین این ساختمان ٣‌هزار مترمربع وسعت دارد و پیش از ساخت ساختمان کنونی خانه ویلایی آقای قندی(عضو هیأت نمایندگان اتاق) مالک کارخانه روغن نباتی بود.

او ‌سال ١٣٤٦ ملکش را به قیمت هر مترمربع ٨هزار ریال (قیمت نهایی ٢‌میلیون و ٤٠٠‌هزار تومان) به محمد خسروشاهی، رئیس اتاق بازرگانی اتاق تهران فروخت تا مقدمات ساخت ساختمان کنونی اتاق بازرگانی آغاز شود.

ساختمان قدیمی و ویلایی قندی در این ساخت‌وساز حفظ شد چرا که این ساختمان ازجمله ساختمان‎های مدرن آن روزها بود که حتی سونا و جکوزی نیز داشت؛ جالب آن‌که این روزها، اتاق چین در محل استخر و سونای همین مکان قرار دارد (سابق‌تر هم واحد آموزش اتاق در آن قرار داشت).
 
ویژگی‎های ساختمان کنونی اتاق
اما درخصوص ساخت ساختمان اصلی اتاق که بارها و به تدریج مورد بازسازی و به‌روز رسانی قرار گرفته، طراحی این بنا بسیار مورد توجه است. در ساخت ساختمان ١٠ طبقه اتاق بازرگانی (دهه٤٠) چند نکته کلی رعایت شد. ساختمان اصلی در ضلع جنوبی زمین و در فضایی چهارگوش و مستطیل‌شکل ساخته شد و تلاش وحدت گونه‌ای شد تا شکل مکعب مستطیل از طراحی تا ساخت و حتی مبلمان و تزیینات ساختمان، ‌هارمونی مستطیلی  پديد آورد. 

برای تزیینات و کف این بنا هم، سازندگان با هوشمندی خاصی سنگ استحصالی یک قله را در حوالی بیرجند خریداری کردند تا سنگ استفاده‌شده در این ساختمان یکسان و یک رگه باشد.  پس از ساخت هم تلاش شد تا تزیینات این ساختمان به صورت متحدالشکل و با استفاده از اشکال مستطیلی ساخته شود که هم‌اکنون می‌توان نمونه‌های آن را در تابلوهای سمبلیک مستطیل شکل اتاق‌های هیأت‌رئیسه دید که نمادی از صنعت ایران هستند. گفتنی است از سال ١٣٤٩ جلسات اتاق بازرگانی و صنایع و معادن در این ساختمان برگزار می‌شود.
 
ساختمان ١٩‌میلیون تومانی اتاق صنایع و معادن ایران
اما درنهایت برای جمع‌بندی ساختمان‌های مرتبط با اتاق بازرگانی باید به ساختمان اتاق صنایع و معادن ایران هم اشاره کرد که در‌ سال ١٣٤٣ توسط قاسم لاجوردی، نایب‌رئیس اتاق صنایع و معادن ایران ساخته شده و توسط شریف امامی، نخست‌وزیر وقت افتتاح شده بود هم اشاره داشت.  این ساختمان که روبه‌روی هتل انقلاب فعلی قرار داشته است در سال ١٣٤٨ که ادغام این اتاق با اتاق بازرگانی صورت گرفت به قیمت ١٩‌میلیون تومان به بانک ایران و ژاپن فروخته شد. هم‌اکنون این ساختمان متعلق به بانک تجارت است و تابلویی برجسته از جنس مس با نقش و نگارهای سنتی و صنعتی به یادگار از آن دوران را در یکی از دیوارهای خود دارد.
 
خیابان طالقانی مرکز فرماندهی اقتصاد
حال باید به زاویه دیگر درخصوص ساختمان‌های اتاق بازرگانی اشاره داشت که تاکنون کمتر به آن اشاره شده است. بازگشت به سال‌های آخر دهه‌هاي ٤٠ و ٥٠ خورشیدی به خوبی نشان می‌دهد که در محدوده خیابان تخت‌جمشید (طالقانی) وقایعی هدفمند رخ داده بود و ساختمان اتاق بازرگانی محوری برای توسعه اقتصادی کشور بوده است.

در این دوران که تهران رو به رشد و در توسعه شهری بود، خیابان تخت‌جمشید با هدف ایجاد  شد که  خیابانی اقتصادی رونمایی ‌شود. مقرر بوده تا در حاشیه مراکز تجاری مطرحی چون ساختمان اتاق بازرگانی، نام خیابانی در ایران مطرح شود که چون نمونه آمریکایی‌اش، در منطقه جنوب‌شرقی آسیا خودنمایی کند.  چرا که خیابان طالقانی (تخت‌جمشید سابق) که هم‌اکنون ساختمان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران در آن قرار دارد، براساس شواهد و قرائن بسیاری مقرر بوده تا به عنوان مرکز فرماندهی اقتصاد ایران و آسیای جنوب‌غربی مطرح شود.

مصداق‌های این ادعا نیز به شواهدی بازمی‌گردد که در تاریخچه ساختمان‌های این خیابان وجود دارد؛ دراین‌باره می‌توان ابتدا به وجود دفاتر مهم شرکت‌های پیشتاز اقتصاد ایران در دهه ٤٠ که شاهد رشد اقتصادی بی‌سابقه ١٥‌درصدی در ایران معاصر بوده است، اشاره داشت. وجود ساختمان‌های مهمی که مراکز فرماندهی اقتصاد ایران این دوره محسوب می‌شوند.
 
ساختمان‌های مهم اقتصادی ایران در تخت‌جمشید
از جمله ساختمان مرکزی بانک پارس (متعلق به خانواده نیک‌پور) روبه‌روی وزارت نفت فعلی که هدف اصلی تاسیس‌اش، تامین مالی کارخانه‌های درحال تشکیل بود. همچنین ساختمان مرکزی بانک ایران و ژاپن (روبه‌روی هتل انقلاب کنونی)، ساختمان بیمه آسیا در تقاطع طالقانی و سپهبد قرنی که محل دفتر احمد خیامی بوده است.

از سوی دیگر در بخش تولید هم جملگی کارخانجات مهم ایران آن عصر در خیابان تخت‌جمشید متمرکز بودند. ساختمان گروه لوازم خانگی پارس الکتریک که تحولی نو برای کالاهای ارزان و تولید داخل بود و متعلق به حاج محمدحسین برخوردار بود (روبه‌روی هتل امیر فعلی) و...

همچنین حضور گسترده دفاتر برندهای معتبر جهانی و فروشگاه‌هایشان در این خیابان هم شاهد دیگری بود که نشان از اهمیت رو به رشد این خیابان در اقتصاد آن دوره داشت. زیرا در کنار دفاتر تجاری و بازرگانی کوچک و بزرگ، شکل‌گیری ایده مرکز فرماندهی اقتصاد ایران و آسیای جنوب‌غربی در خیابان تخت‌جمشید با مراکز متعدد دیگر و تمایل اقتصادی‌ها به این خیابان تکمیل می‌شد.

تاکید بر موضوع آسیای جنوب‌غربی از این جهت است که عموم این بنگاه‌ها و موسسات اقتصادی با تولیدات خود بازارهای کشورهایی چون حاشیه خلیج‌فارس، عراق، شوروی و... را هدف قرار داده بودند. به‌عنوان نمونه اتوبوس‌های تولیدی ایران‌ناسیونال به کشورهای خلیج‌فارس صادر می‌شد یا جیپ‌های تولیدی جیپ شهباز به عراق و کفش‌های کفش ملی به شوروی و...

وجود ساختمان‌های مهمی چون ساختمان گروه فولاد خوزستان، بانک شهریار، شرکت نیشکر هفت‌تپه (متعلق به علی و محمود رضایی) در انتهای خیابان سمیه، ساختمان گروه بهشهر با ٥٧ شرکت زیرمجموعه‎اش در ابتدای خیابان سپهبد قرنی (هم‌اکنون در اختیار وزارت آموزش و پرورش است) که متعلق به خانواده لاجوردی بود هم اشاره‌های دیگری است بر این واقعیت که خیابان طالقانی کنونی نبض اقتصاد بازرگانی کشور حول محور ساختمان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بوده است.
 
هتل‌سازی گسترده و مراکز صنایع‌دستی
اهمیت دیگر این خیابان که تفکر خیابان اول اقتصادی ایران و آسیایی را متبادر می‎کند توجه به ساخت هتل‎های مدرن (در آن دوره) در این خیابان و اطراف این محدوده است که هنوز هم در این اطراف وجود دارند.

هتل‎هایی چون هتل انقلاب، هتل مرمر، هتل هویزه و... که به دلیل تردد و حضور دایمی تجار ایرانی و خارجی در این محدوده و حضور در ساختمان اتاق بازرگانی شکل گرفته بودند.

همچنین ایجاد مراکز متمرکز خرید صنایع دستی ایران و لوکس فروشی‎ها در خیابان ویلا و درون خیابان طالقانی مهم دیگری است که بر اهمیت حضور تجار ایرانی و خارجی در این خیابان تاکید دارد و نشانی از حمایت بازرگانان ایرانی از صنایع‌دستی در هدیه دادن كالاهاي ايراني داشته و دارد.
 
ایده‌ای که جای کار دارد
به‌هرحال، در جمع‌بندی این دیدگاه اگر در دهه ٩٠ خورشیدی هم نگاهی دوباره به این خیابان بیندازیم در می‎یابیم که در شرایط کنونی هم با وجود تغییرات گسترده در ماهیت این خیابان، باز هم محوریت ساختمان اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی جمهوری اسلامی ایران حفظ شده و انبوهی از دفاتر مرکزی مجموعه‌های مهم بانکی چون بانک ملت، بانک تجارت، صادرات در کنار سفارتخانه‌ها و دفاتر تجاری شرکت‎های مطرح اقتصادی از این خیابان تصویری اقتصادی به نمایش گذارده و این راه را برای توسعه خیابان طالقانی بازگذارده تا ایده‎ای مناسب این خیابان را به واقعیتی عینی تبدیل کند؛ رویای ناتمام «مرکز فرماندهی اقتصاد آسیا» که به نظر می‎رسد شاید بتوان با محوریت ساختمان اتاق بازرگانی به آن جامه عمل پوشاند.

ساختمانی که از باورهای پیشگامان اقتصادی ایران و در ‌سال ١٢٦٣ که مجلس وکلای تجار ایران در خانه مصطفی تاجر تهرانی شکل گرفت تا به امروز به این‌ شکل سامان یافته است و جای کار دارد.  ایده‌ای که در قامت ساختمان‌ها و یک خیابان رخ‌نمایی می‌کند اما در عمل به ذهن خلاق بازرگانان این سرزمین بازمی‎گردد. ایده‎ای خاص به عمقی ١٣٠ساله.