موكب‌های حسينی، هوسه، لطميه (سينه‌زنی زنان)، چلاب (سينه‌زني مردان)،
چفيه‌هاي دور گردن، قهوه تلخ، چاي دارچين و بخور در ماه محرم رنگ تازه‌يي
به شهر مي‌دهند.
آيين‌هاي عزاداري در فرهنگ خاص خودشان شكل گرفته و تداوم
يافته‌اند. اقوام ايراني هر كدام مراسم و مناسك آييني را منطبق با فرهنگ
خودشان به اجرا مي‌گذارند و در اين ميان مردم عرب خوزستان نيز مراسم محرم
را با آيين‌هاي بومي خود اجرا مي‌كنند.
آيين‌هاي محرم شايد در نگاه اول متفاوت به نظر بيايند، از شهري به شهري
ديگر، از سينه‌زني بوشهري تا چلاب عربي، از لطميه زنان تا سنج و دمام.
بسياري از اين آيين‌ها هنوز هم ناشناخته مانده‌اند. همه اين آيين‌ها اما
نقطه اشتراكي دارند. همنوايي با حماسه عاشورا و همدردي با وقايع كربلا.
مردم عرب خوزستان پيش از محرم حسينيه‌هاي خود را براي استقبال از اين ماه
آماده مي‌كنند. خريد پارچه‌هاي رنگارنگ، سبز، مشكي و...، خريد براي پذيرايي
از ميهمانان و هماهنگي با دوست و آشنا براي مشاركت در مراسم حسيني ازجمله
برنامه‌هاي قبل از محرم است.
محرم و بازار
بازار «عبدالحميد» در اهواز و بازار «كهنه» دزفول يكي از مقصدهاي
گردانندگان هيات‌ها هستند. مردان براي خريد پارچه براي بيرق‌هاي بزرگ،
دشداشه مشكي و چفيه و زنان براي خريد ثوب (لباس مشكي سنتي زنان در محرم) و
عود و بخور به بازار عبدالحميد سرازير مي‌شوند. برگزار‌كنندگان شبيه‌خواني
نيز براي خريد ادوات مورد نيازشان به بازار كهنه دزفول مي‌روند تا طبق سنت
هرساله وسايل مورد نيازشان را تهيه و آماده كنند.
بازار «صخيريه» هم پاتوق نوجوانان و جوانان اهوازي مي‌شود براي خريد
چوب‌هاي بلند علم. خريد منقل و دله‌هاي پذيرايي قهوه نيز با انواع مختلف در
اين بازار پيدا مي‌شود. كمي آنطرف‌تر هم پاتوق گوسفند فروشان است. بسياري
از نقاط مختلف اهواز به صخيريه مي‌آيند تا گوسفندهاي نذري خود را تهيه
كنند. در نهايت محرم به بازار، رنگ و بويي جديد مي‌دهد.
از چلاب زني تا لطميه زنانه و هوسه
جوانان عرب بيشتر تمايل به سينه‌زني به سبك چلاب دارند. جوانان چفيه بر
گردن، دسته دسته از محله‌هاي مختلف به موكب‌هاي حسيني مي‌روند تا خود را
براي چلاب زني آماده كنند. حسينيه حاج «معشور» در «خزعليه» از قديمي‌ترين
حسينيه‌هاي اهواز است كه حاج «عبد علي» سال‌ها در آنجا به عربي مداحي
مي‌كند. جوانان دوشادوش هم مي‌ايستند، حلقه مي‌زنند و دست چپ خود را بر كمر
نفر كناري مي‌گذارند. پاي راست را بالا برده، محكم بر زمين مي‌كوبند و بعد
دست‌ها را بر سينه مي‌زنند. ميان مداحي وقتي مداح وقفه‌يي مي‌دهد يكي از
ميان مجلس فرياد مي‌زند «ياعلي» ساير چلاب زنان در جواب مي‌گويند «يا ابو
حسين».
زنان عرب نيز شيوه‌هاي متفاوتي براي سوگواري و سينه‌زني دارند. «ملايه» يا
مداح زنان وقتي شروع به روضه‌خواني مي‌كند زنان كه اغلب ثوب‌هاي عربي
مي‌پوشند چهار زانو دور تا دور اتاق را پر مي‌كنند و شيله‌هاي مشكي (روسري
عربي) خود را جلوي چشمان‌شان مي‌آورند. بعد از روضه‌خواني نوبت به سينه‌زني
مي‌رسد. ابتدا زنان دست‌ها را بر پاهاي‌شان مي‌زنند. گاهي ملايه ريتم را
تغيير مي‌دهد و عزاداران بايد با دست راست بر سينه بزنند و دست چپ‌شان را
بر پاي چپ بكوبند.
يكي ديگر از سبك‌هاي سينه‌زني زنان، سينه‌زني ايستاده است كه دست‌ها را به
صورت ضربدر كرده بر سينه مي‌زنند و با ريتمي كند سينه‌زني را ادامه مي‌دهند
تا جايي كه براي لحظاتي اين ريتم تندتر مي‌شود و زنان با «احو، احو» گفتن،
ملايه را همراهي مي‌كنند. به اين نوع سينه‌زني كه زنان با سرعت دست‌ها را
بر سينه مي‌زنند «رشگ» گفته مي‌شود.
بعد از سينه‌زني به شيوه ايستاده، روضه‌خواني وارد ريتم و مرحله ديگري
مي‌شود. اين‌بار زن‌هاي سياه‌پوش كه برخي عباهاي خود را دور كمر مي‌بندند
گرد هم جمع مي‌شوند. يكي از ملايه‌ها اشعاري را در وصف يكي از شهداي كربلا
مي‌خواند و به مصراع آخر كه مي‌رسد زنان به صورت پرشي در جهت راست و چپ
به‌صورت هماهنگ پايكوبي مي‌كنند و مصرع آخر را با مُلايه تكرار مي‌كنند.
زنان خرمشهري به اين مراسم «وسط الميدان» نيز مي‌گويند. انتهاي هر مراسم
«يزله»، نيم‌خيز پايين مي‌آيند و برمي‌خيزند. عقب مي‌روند و جاي خود را به
گروه‌هاي عزادار بعدي مي‌دهند.
هوسه يك چهار بيتي است كه بيت آخر آن كوبنده‌تر و بلندتر خوانده مي‌شود و
زنان حاضر در مجلس آن را چند بار تكرار مي‌كنند. به بيت آخر «رداديه» گفته
مي‌شود. زنان هنگام خواندن رداديه در وسط ميدان «يزله» مي‌كنند. اين شيوه
از قديم‌الايام در ميان زنان و مردان عرب رواج داشته است و از پرشورترين
مراسم عزاداري به شمار مي‌رود. يزله به اين صورت است كه تعدادي از زنان در
وسط ميدان درحالي كه بر پيشاني خود مي‌زنند، جولان مي‌كنند كه اين اوج
ناراحتي آنان را مي‌رساند.
روز پنجم محرم به بعد مراسم عزاداري زنان شكل ديگري به خود مي‌گيرد. در
پايان روضه، زنان ايستاده به عزاداري مي‌پردازند. آنان دايره‌وار گرداگرد
مجلس حلقه مي‌زنند و مُلايه در بالاي مجلس به نوحه‌خواني مشغول مي‌شود و
گاه ابيات را با سرعت مي‌خواند و صدايش لحني حماسي به خود مي‌گيرد. كلمات
كوبنده و رسا ادا مي‌شوند. به اين شيوه «فزاعيه» مي‌گويند. گاه نيز با
آرامش روضه خوانده مي‌شود كه با غم و اندوه بسيار همراه است كه به اين شيوه
«رجاليه» مي‌گويند.
عرس القاسم
عرس القاسم يكي از آيين‌هاي جذاب زنان عرب براي سوگواري حضرت قاسم (ع) است.
«ام حسين خنيفر ناصري»، يكي از ملايه‌هاي معروف شوش است. وي درباره اين
مراسم به «اعتماد» مي‌گويد: مراسم «عرس القاسم» يا عروسي حضرت قاسم را شب
هشتم محرم برگزار مي‌كنيم.
ام حسين همچنين مي‌گويد: در اين مراسم كه يكي از خانه‌ها به صورت نذري
ميزباني آن را بر عهده مي‌گيرد «كله» (هجله)يي نصب مي‌كنيم و هنگام مراسم
زن‌ها سيني‌هاي خود را در تاريكي مطلق كه فقط شمع‌هاي سيني روشن هستند به
دور «كله» مي‌چرخانند و ساير زنان با سينه‌زني و «كل زدن» آنها را همراهي
مي‌كنند.
اين ملايه توضيح مي‌دهد: برخي از زن‌ها كه باردار نمي‌شوند يا برخي دختران
براي باز شدن بخت‌شان براي لحظاتي در «كله» مي‌نشينند تا به مرادشان برسند.
بعضي زنان هم طوري كه ميزبان عزاداري متوجه نشد از آن خانه وسيله‌يي مثل
فنجان يا نعلبكي را مي‌برند تا اگر سال آينده به مرادشان برسند تعداد
بيشتري فنجان براي خانه ميزبان عزاداري هديه بگيرند.
شبيه‌خواني عربي
شبيه‌خواني يكي ديگر از انواع تعزيه ميان مردم عرب خوزستان است. برخي
هيات‌ها از شب‌هاي اول محرم اقدام به برگزاري شبيه‌خواني عربي مي‌كنند كه
از ميان آنها مي‌توان به شبيه‌خواني منطقه «رفيش» لشكرآباد اهواز اشاره
كرد. اما نخستين شبيه‌خواني عربي در ايران در خوزستان شكل گرفت، برپايي
شبيه‌خواني در بين عرب‌هاي خوزستان در شهر «حر» با نام قديمي و محلي (بيت
چريم) پايه‌گذاري شد. شهر حر در شمال شرق شوش و از توابع اين شهرستان است
كه در حاشيه رودخانه دز و مسير آن در 20 كيلومتري جاده اهواز- انديمشك قرار
دارد. از آنجايي كه اهالي اين مردم عرب هستند، مراسم تعزيه را نيز به زبان
عربي اجرا مي‌كنند.
مراسم شبيه واقعه كربلا و عزاداري امام حسين در اين منطقه ريشه تاريخي
دارد، طبق تحقيقات محلي ابتدا اين مراسم توسط شيخ فرحان، شيخ غافل و شيخ
فارس ابن شيخ سالم از قبيله آل‌كثير تيره بيت كريم (بيت چريم) برپا مي‌شده
است. عزاداري شب‌هاي محرم و روز عاشورا رويدادي جمعي با سابقه‌يي ديرين در
شهرها و روستاهاي خوزستان است؛ رويدادي كه در آن شيعيان، به ياد دهم محرم
سال 61 هجري قمري و ماجراي كربلا به سوگواري مي‌نشينند. مراسم سوگواري محرم
معمولا به صورت خودجوش توسط مردم در سطح روستاهاي خوزستان برگزار شده و از
اين رو جنبه‌يي اجتماعي مي‌يابد. برپايي هيات‌هاي عزاداري، جلسات
روضه‌خواني و تعزيه از مراسم سنتي‌اي هستند كه از ديرباز نزد فرهنگ‌ها و
قوميت‌هاي گوناگون تنوع و تداوم خود را حفظ كرده‌اند. گفته مي‌شود مشاركت
در آيين‌ها توسط افراد يك جامعه همبستگي و انسجام اجتماعي را در بين پيروان
يك دين حفظ مي‌كند و به آن دامن مي‌زند.
هم‌اكنون وجود شبيه‌خواني كه مردم خوزستان به آن «دايره» نيز مي‌گويند جزو
هويت‌هاي بسياري از مكان و فضاهاي شهري - روستايي از جمله روستاي سيدمحمد
تفاخ (الهدامه) شده است.
گسترش شبيه‌خواني در خوزستان
برپايي شبيه‌خواني رفته رفته از «بيت چريم» به روستا و شهرهاي مجاور از
جمله «شوش»، منطقه «صرخه»، «چنانه»، «الوان»، «عبدالخان» و... رسيد. حتي در
شهر شوش نيز از همين افراد براي اجراي تئاتر خياباني در شب‌هاي دهه اول
محرم استفاده مي‌شود. همچنان شبيه‌خواني در ميدان قديمي شهر حر و در روستاي
سيدمحمد تفاخ برپا مي‌شود. جمعيت شركت‌كننده در اين مراسم حدود 7 الي 8
هزار نفر است. اين مراسم در شهر حر و روستاي سيدمحمد تفاخ به صورت
شبيه‌خواني حضرت زينب(س) و امام سجاد (ع) در ظهر تاسوعا از ساعت 2 بعدازظهر
تا 6 عصر و شبيه‌خواني شهادت امام حسين(ع) و يارانش در صبح عاشورا از ساعت
شش صبح شروع مي‌شود و تا ساعت 3 بعداز ظهر ادامه دارد. از ويژگي‌هاي اين
فعاليت هنري - مذهبي اين است كه تمام بازيگران اين روستاها هيچ كدام
پيشينه‌يي در كارهاي هنري ندارند.
حتي كودكان كم سن و سال هم در اين مراسم نقش‌هاي مهمي ايفا و در مقابل چشم
صدها و شايد هزاران نفر نقش خود را طوري اجرا مي‌كنند كه اشك را بر ديدگان
تماشاگران جاري مي‌كنند.
سرهنگ هلاكوپور، يكي از پيشكسوتان شبيه‌خواني شهرستان شوش در روستاي سيد
محمد است. وي در رابطه با تاثير اين مراسم مي‌گويد: براي اجراي شبيه‌خواني
نياز به حمايت بيشتر ارگان‌ها داريم، اگر حمايت شويم مي‌توانيم از هر جاي
دنيا خصوصا كشورهاي عربي همسايه نيز جذب توريست كنيم. به گفته وي، اين كار
باعث تبليغ فرهنگ تشيع مي‌شود.
در گذشته، چند شب جلوتر از روز عاشورا مردم خود را به محل برگزاري مراسم
مي‌رساندند تا جايي براي خود در اين مراسم پيدا كنند و تا صبح روز عاشورا
منتظر مي‌ماندند. اين مراسم از ساعت شش صبح آغاز مي‌شد و تا غروب همان روز
ادامه داشت. شبيه‌خواني در شهر حر و روستاي سيد محمد به لحاظ وسعت محل اجرا
از بزرگ‌ترين نمايش‌هاي خياباني كشور نيز به حساب مي‌آيند. حضور ده‌ها
سواركار با اسب‌هاي زيبا، همچنين شترهاي فراواني كه در اين نمايش‌ها
استفاده مي‌شوند، فضاي سنتي را كه يادآور تاريخ است شكل مي‌دهد.
200 ساله‌يي كه ثبت نشد
با اينكه قدمت شبيه‌خواني در «بيت چريم» به بيش از 200 سال مي‌رسد اما
شبيه‌خواني اين منطقه هنوز ثبت ملي نشده است. فعالان اجتماعي مي‌گويند ثبت
نشدن شبيه بيت چريم نشان از عدم شناخت و تعامل لازم اداره كل ميراث فرهنگي
استان نسبت به ساير فرهنگ‌هاي استان دارد.
«عارف تفاخ» از شهروندان شهر حر در اين باره مي‌گويد: همه مي‌دانند كه
شبيه‌خواني شهر حر داراي قدمتي طولاني است اما چرا به جاي تعزيه اين شهر،
شبيه‌خواني شهر شوش كه الگو گرفته از مراسم شهر حر است به ثبت رسيد، سوال و
گله‌مندي مردم را به دنبال داشته است؟ وي همچنين پيگيري مسوولان را
خواستار مي‌شود و اظهار مي‌كند: پيش از اين، افراد بسياري براي احيا و
راه‌اندازي شبيه‌خواني تلاش كرده بودند. مرحوم شيخ خلف حيدر و پيش از وي،
شيخ علي بن غافل با همه نقدهايي كه برخي بر آنها وارد مي‌كنند اما
احيا‌كننده فرهنگ حسيني هستند و روح و هويت جديدي به شهر دادند و پيشنهاد
مي‌كنيم حداقل نام يكي از خيابان‌هاي شهر حر به اسم شيخ غافل نامگذاري شود.
مراسم عاشورا به دليل مشاركت گسترده‌يي كه اقشار بسيار متفاوتي از مردم از
گروه‌هايي با سرمايه‌هاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي متفاوت در آن دارند يكي
از بهترين موقعيت‌ها را براي مطالعات مردم نگارانه يعني نزديك شدن كامل و
مشاركت بسيار نزديك در محيط شهري با كنشگران اجتماعي و فرآيندهاي كنش شهري
به وجود مي‌آورد كه به ندرت مي‌توان در نظام‌هاي اجتماعي به دست آورد. براي
رسيدن به موقعيت‌هايي نظير عاشورا يا دقيق‌تر بگوييم دهه اول محرم كه يك
فرآيند طولاني مدت (?? روزه) از مشاركت گسترده و عميق اجتماعي است،
مي‌توانيم بسيار در فرهنگ‌هاي ديگر و حتي در فرهنگ خودمان جست‌وجو كنيم.
سطح «درام اجتماعي» در اين مراسم به حدي بالاست كه در زندگي روزمره جز در
موقعيت‌هاي بسيار بحراني و آن هم به مدتي بسيار كوتاه نمي‌توان به آن دست
يافت. از اين رو يكي از بخش‌هاي ميراث فرهنگي بسيار پر ارزش ما اين مراسم و
تكرار سالانه آنهاست كه در طول برگزاري خود امكان مطالعات گسترده‌يي را در
سطوح مختلف و فرهنگ‌هاي گوناگون اين سرزمين كه تكثر بي‌پاياني از لحاظ
فرهنگي دارد، فراهم مي‌كند. خصوصا اينكه مراسم شبيه‌خواني در بيت چريم و
جريه سيدمحمد و بسياري از نقاط خوزستان به عربي برگزار مي‌شود و براي
مخاطبان در ديگر استان‌ها جاذبه خاصي ايجاد مي‌كند كه نيازمند معرفي هرچه
بيشتر اين توان فرهنگي است
