درست در شرایطی که بیشتر از ٥٠درصد بازار اروپا در تسخیر داروهای ارگانیک گیاهی قرار گرفته است و سهم این بازار در کشورهای صنعتی روز به روز بیشتر می‌شود، جایگاه صادراتی ایران در بازار داروهای گیاهی از پرچمداری جهان در گذشته، سقوط ٦٩ پله‌ای را تجربه کرده است.
این در شرایطی است که کارشناسان از نصف‌شدن سطح زیر کشت گیاهان دارویی به دلیل بهره‌برداری بی‌رویه و غیراصولی قاچاقچیان و دلالان و نیز چرای بی‌رویه دام خبر می‌دهند. کارگران روستایی در‌هاله غلیظی از گرد و غبار محو به نظر می‌رسند. روی زمین‌های زیر و رو شده و شخم خورده با بیل و تراکتور ریشه‌های زرد و قهوه‌ای رنگ شیرین بیان به چشم می‌خورد.
زنان و بچه‌ها به سرعت ریشه‌ها را در کوله‌های کهنه و مندرس می‌پیچند و ساعاتی بعد دلال‌ها با وانت‌هایشان از راه می‌رسند. کوله‌ها را وزن می‌کنند و برای هرکیلوگرم ریشه شیرین بیان تنها ٨٠٠ یا ٩٠٠ تومان به کارگران فقیر روستایی مزد می‌دهند. خودشان می‌گویند هرکیلوگرم ریشه‌های این گیاه دارویی را بین ٣ تا ٥ هزار تومان به کارخانه‌های فرآوری یا دارویی می‌فروشند اما در بازار تهران قیمت هرکیلوگرم شیرین بیان به ١٠ تا ١٢هزار تومان نیز می‌رسد.
در این میان کسی به‌طور دقیق نمی‌داند این گیاه ارزشمند دارویی با چه قیمتی به کشورهای حوزه خلیج فارس قاچاق می‌شود و درنهایت با چه نرخی به دست مشتریان آلمانی و فرانسوی می‌رسد؟
تجارت گیاهان دارویی، حالا کم‌کم به یکی از سودآورترین شاخه‌های اقتصاد کشاورزی تبدیل می‌شود. براساس پیش‌بینی فائو (سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی) حجم تجارت گیاهان دارویی تا سال ٢٠٥٠ حدود ١٠٠ برابر شده و به پنج‌هزار‌میلیارد دلار می‌رسد. این موضوع در شرایطی رخ می‌دهد که موضوع درمان بدون عوارض شیمیایی در کشورهای صنعتی جهان به صورت جدی پیگیری می‌شود. براساس اطلاعات مندرج در سند ملی توسعه فناوری گیاهان دارویی درحال حاضر ٧٥درصد بازار فرانسه به داروهای گیاهی اختصاص دارد.
این رقم در کانادا ٥٠ درصد، در استرالیا ٤٨ درصد، در بلژیک ٤٠درصد و در سوییس و آلمان ٧٠درصد است. این در شرایطی است که در ایران تنها ١٠درصد از بازار مصرف در اختیار گیاهان دارویی قرار دارد. «فریبرز غیبی» عضو شورایعالی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با تأیید این ارقام می‌گوید: درحال حاضر سرانه مصرف داروهای گیاهی در اروپا ٩٠٠ گرم و در آمریکا ٢٥٠٠ گرم است. این موضوع آینده تجارت گیاهان دارویی را به‌زودی متحول می‌کند.
سقوط ٦٩ پله‌ای جایگاه صادراتی ایران
در ایران حدود ٩٠درصد از حجم گیاهان دارویی تولید شده، به صورت خودرو و از طریق مراتع طبیعی به دست می‌آید. کارشناسان می‌گویند از حدود ١٨ اقلیم شناسایی شده در جهان، ١٢ اقلیم در ایران موجود است که این موضوع باعث تنوع قابل توجهی از گونه‌های مختلف گیاهان دارویی شده است. رویش خودرو و بدون دخالت کود شیمیایی، ارزش تجاری گونه‌های بومی ایران را افزایش داده است و تا سال 77 ایران رتبه نخست صادرات گیاهان دارویی در جهان را داشت، اما ماجرا به همین شیوه و سیر ادامه پیدا نکرد و پتانسیل تجاری داروهای گیاهی ایران به سرعت در ورطه سقوط افتاد.
بر اساس آمارهای اعلامی مسئولان صنفی این حوزه، در دهه 80 جایگاه صادراتی ایران به رتبه پنجم عقب نشینی کرد و این سقوط ادامه دار ایران را به رتبه ٣٢ جهان کشاند. هر چند که «جلیل مغازه‌ای» رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی و فرآورده‌های غذایی پله‌های سقوط را بیشتر از این رقم می‌داند و مدعی شد: در دو سه سال اخیر صادرکنندگان گیاهان دارویی با مانع تحریم‌ها روبه‌رو بوده‌اند و این موضوع سبب شده است که بانک‌های جهانی با صادرکنندگان ایرانی همکاری نکرده و پول محموله‌های صادراتی را برنگردانند.
او خبر داد: به همین دلیل میزان صادرات گیاهان دارویی افت چشمگیری داشته است و جایگاه صادراتی ایران درحال حاضر از پله هفتادم نیز پایین‌تر است.
قاچاقچیان و دلالان تهدید جدی رویشگاه گیاهان دارویی
حالا نه‌تنها جایگاه صادراتی ایران افت قابل ملاحظه‌ای داشته است که رویشگاه گیاهان دارویی نیز در معرض تهدید جدی قاچاقچیان قرار گرفته است. کارشناسان می‌گویند برداشت غیراصولی و بی‌رویه گیاهان دارویی توسط قاچاقچیان سودجو باعث شده است پوشش گیاهی رویشگاه‌ها از بین برود و برخی از گونه‌ها به‌طور کامل منقرض شوند.
به‌عنوان مثال درحال حاضر گونه ارزشمند «کما» در معرض نابودی است و برخی گونه‌ها مانند لاله واژگون، ختمی، زنبق، قره قات و کاسنی در اقلیم خراسان جنوبی به‌طورکلی از بین رفته‌اند. «محمدعلی سلیمانی» کارشناس منابع طبیعی دراین‌باره می‌گوید: برداشت غیراصولی و غیرکارشناسانه باعث می‌شود که سودجویان ساقه، برگ یا دانه و ریشه گیاهان را بیش از اندازه مورد بهره‌برداری قرار دهند و گیاه نتواند دوباره احیا شود و به‌طور کامل از بین برود که این موضوع باعث از بین رفتن پتانسیل تجاری گیاهان دارویی می‌شود.
«مهرداد جندقی» مدیرفروش یک شرکت داروهای گیاهی نیز در این‌باره به «شهروند» توضیح می‌دهد: هرگیاه دارویی زمان رویش و برداشت مشخصی دارد. علاوه بر این هر اقلیم و منطقه، گیاهان منحصر به خود را دارد و دوره برداشت موثر از گیاه ممکن است به ٧ روز هم نرسد.
این اطلاعات بسیار تخصصی است و درحال حاضر تنها در اختیار تعداد کمی ازبومیان یک منطقه خاص قرار دارد. حتی این بومیان هستند که یک گیاه دارویی را از گیاه هرز یا سایر انواع گیاهان غیرارزشمند مراتع تشخیص می‌دهند. نبود یک بانک اطلاعاتی مناسب از گیاهان دارویی و نحوه برداشت آنها باعث می‌شود قاچاقچیان و دلال‌ها دست به بهره‌برداری غیراصولی از مراتع بزنند و با این کار ظرفیت گیاهی مراتع را از بین ببرند.
سطح زیر کشت گیاهان دارویی نصف شده است
«فریبرز غیبی» عضو شورایعالی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری و مجری طرح گیاهان دارویی از نصف شدن سطح زیر کشت گیاهان دارویی به دلیل برداشت بی‌رویه خبر می‌دهد و می‌گوید: در دهه ٨٠ و ٩٠ سطح زیر کشت گیاهان دارویی ٨٠هزار هکتار بوده است که برداشت بی رویه و غیراصولی باعث شده است درحال حاضر این رقم به ٣٩هزار هکتار یعنی تقریبا به نصف برسد.
غیبی با اشاره به برخورد انتظامی با قاچاقچیان گیاهان دارویی ادامه می‌دهد: گرچه مجازاتی برای قاچاقچیان گیاهان دارویی در نظر گرفته شده است اما موضوع اینجاست که در زمینه حفاظت از رویشگاه و عرصه‌های گیاهان دارویی با کمبود نیرو مواجهیم به گونه‌ای که درحال حاضر برای هر ٤٠هزار هکتار و در برخی مناطق برای هر ٢٥هزار هکتار رویشگاه تنها یک نیروی محافظ وجود دارد.
علاوه بر این قاچاقچیان با پرداخت مبالغ بسیار اندک به روستاییان و بومیان منطقه، افراد را تشویق به بهره‌برداری از گیاهان دارویی و فروش آنها می‌کنند. دام مازاد و چرای بی‌رویه در مراتع غنی گیاهان دارویی معضل مهم دیگری است که این پتانسیل تجاری را به شدت مورد تهدید قرار می‌دهد. غیبی با اشاره به این‌که گونه‌های ارزشمند و گرانقیمت دارویی خوراک دام روستاییان می‌شوند، می‌گوید اگر برنامه‌ریزی برای بهره‌برداری اقتصادی از گیاهان دارویی به گونه‌ای باشد که توجیه دامپروری را از بین ببرد روستاییان به سادگی شیوه معیشتی خود را تغییر داده و نه‌تنها ظرفیت رویشگاه‌های گیاهان دارویی را از بین نمی‌برند بلکه به کشت گیاهان دارویی نیز تشویق می‌شوند.
بازاریابی چالش اصلی تولیدکنندگان گیاهان دارویی
در این میان که رویشگاه‌های گیاهان دارویی به سرعت در معرض تخریب قرار گرفته، کارشناسان معتقدند طرح طوبی که توسط وزارت جهاد کشاورزی برای توسعه کشت گیاهان دارویی اجرا شد نیز چندان موفق نبوده است. «محمدعلی سلمانی» کارشناس منابع طبیعی دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: تولیدکنندگان متقاضی کشت گیاهان دارویی با چند مشکل عمده مواجه هستند. اول این‌که تسهیلات وعده داده شده در طرح طوبی عملا به دست متقاضیان نمی‌رسد و این تولیدکنندگان برای شروع کار با مانع تراشی بانک‌ها برای پرداخت تسهیلات مواجه هستند.
موضوع دیگر این است که تولیدکننده پس از برداشت گیاهان دارویی با معضل انبار کردن، خشک کردن و فرآوری گیاه مواجه است زیرا عملا کارخانه‌های فرآوری گیاهان دارویی در کشور بسیار اندک و انگشت شمارند. این موضوع به‌حدی مشکل زاست که در برخی از استان‌ها و شهرستان‌ها فرآوری گیاهان دارویی تنها به چند کارگاه کوچک و با امکانات کم محدود می‌شود.
این کارشناس ادامه می‌دهد: وجه سوم این مشکلات، بازاریابی گیاهان دارویی است. بازار مصرف داخلی کشش لازم را ندارد و بازارهای صادراتی نیز با مانع تحریم و مسائلی مانند عرضه فله و بدون بسته بندی مناسب مواجه هستند و تولیدکننده نمی‌تواند محصول خود را به فروش برساند.
این موضوع باعث شده است که تولیدکنندگان گیاهان دارویی نیز تنها راهکار حل مشکل بازاریابی محصولات خود را واسطه‌ها و دلال‌ها بدانند که بعضا قاچاقچی گیاهان دارویی نیز به شمار می‌آیند.
یک تولیدکننده گیاهان دارویی در کهگیلویه و بویراحمد نیز با تأیید مشکل بازاریابی محصولات خود می‌گوید: حدود ٣سال پیش هندی‌ها برای خرید «آنغوزه»(یک نوع گیاه دارویی) به مزرعه من و سایر تولیدکنندگان منطقه آمده و هرکیلوگرم محصول را با نرخ ٨٠هزار تومان می‌خریدند اما درحال حاضر تنها مشتریان ما دلال‌ها هستند که حاضر نمی‌شوند برای محصول یک‌سوم قیمت سه‌سال پیش تاجران هندی پول بدهند. این موضوع توجیه اقتصادی کشت گیاهان دارویی را از بین برده است و درحال حاضر به فکر تغییر کاربری مزرعه‌ام افتاده‌ام.
