شهری که غرق می‌شود

با ساخت سد مناقشه‌‌برانگیز بهشت‌آباد در چهارمحال ‌و بختیاری، شهر «کاج» از توابع شهرستان اردل به‌صورت کامل زیر آب خواهد رفت. شهر کاج در دامنه رشته‌کوه زاگرس و در حاشیه سرچشمه‌های رودخانه کارون قرار دارد که براساس آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال ١٣٩٠، جمعیت آن ٨٠٠ خانوار و  چهارهزارو ٢٩٢ نفر بوده ‌است.

براساس اعلام کرامت نیکخواه، شهردار شهر کاج، این شهر با رودخانه کارون که از سرچشمه کوهرنگ در رشته‌کوه زاگرس آغاز می‌شود، حدود سه‌هزار متر در پایین‌دست و فرادست دارای ساحل است؛ در طول رودخانه، ۶۵ مزرعه شیلات و پرورش آبزیان وجود دارد که  قابلیت تولید و عرضه سالانه هزارو٤٠٠ تن ماهی قزل‌آلا را  به بازار کشور دارد. علاوه بر این طبق آمارهای موجود در محدوده شهر کاج، ٢٥ درصد گوشت قرمز استان چهارمحال‌وبختیاری تولید می‌شود. بااین‌همه باتوجه به اطلاعاتی که سایت تخصصی آبنمانیوز وابسته به انجمن مهندسان صنعت آب منتشر کرده است ساخت سد بهشت‌آباد برای انتقال آب از چهارمحال‌وبختیاری به فلات مرکزی کشور، این شهر به زیر آب خواهد رفت.

پروژه انتقال آب بهشت‌آباد که با ساخت سد بهشت‌آباد و ایجاد تونل‌هایی قرار است آب را از چهارمحال‌وبختیاری به فلات مرکزی ایران و استان‌های اصفهان یزد و کرمان منتقل کند، از ابتدای مطرح‌شدن، به موضوع بحث و مخالفت و موافقت کارشناسان، فعالان محیط زیست، مردم استان‌های ذی‌نفع، نمایندگان مجلس و مسئولان مختلف تبدیل شده است.

طرح بهشت‌آباد با وجود مخالفت‌های بسیار در شورای‌عالی آب تصویب شد و وزارت نیرو اعلام کرد در هفته دولت سال ۱۳۹۰ طرح آن را کلنگ‌زنی می‌کند. این در حالی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در سال ۱۳۸۶، مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۸۷ و سازمان مدیریت منابع آب ایران به‌عنوان متولی آب کشور با اجرای این پروژه مخالف هستند و به اجرای آن ایراداهایی اساسی وارد می‌کنند.

با وجود این سال گذشته فرماندار اردل، از آغاز عملیات اجرائی سد «بهشت‌آباد» از ابتدای سال ٩٤ در این شهرستان خبر داد. براساس خبری که روابط‌عمومی فرمانداری شهرستان اردل منتشر کرده، «محمد نوذری» گفته بود: «١٢٠ میلیارد اعتبار از محل اعتبارات ملی برای مطالعه و اجرای سد بهشت‌آباد اختصاص یافته است». برای اجرای این طرح، احداث تونل به طول ۶۴ هزار و۹۷۰ متر و قطر شش متر و حجم سد مخزنی معادل هزار و ۸۰۰ میلیون مترمکعب با ارتفاع ۱۸۴ متر نیاز است.

با وجود این دکتر حسین صمدی، رئیس مرکز تحقیقات منابع آب استان چهارمحال‌وبختیاری، چندی‌پیش با ارسال نامه‌ای سرگشاده خطاب به سعید زمانیان، نماینده شهرکرد در مجلس شورای اسلامی و معاونت آب و آبفای وزارت نیرو برخی از موانع و مشکلات طرح انتقال آب بهشت‌آباد به فلات مرکزی را بیان کرده بود. در ابتدای این نامه آمده است: «نحوه برخورد با طرح‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای به‌دلیل گستردگی و پیچیدگی‌های بالا و اثرات عمیق اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی، نباید شبیه سایر طرح‌های عمرانی باشد و لازم است انجام این طرح‌ها به‌صورت نقطه‌ای نباشد، بلکه تصمیم‌گیری درمورد آنها می‌باید منوط به انجام مطالعات جامع مبتنی بر اصول توسعه پایدار و آمایش سرزمین حوضه‌های مبدأ و مقصد (درمورد طرح بهشت‌آباد زاینده‌رود و کارون) باشد».

بخش‌های دیگری از این نامه نیز به ایرادهای کارشناسی و مهندسی طرح اشاره می‌کند: «مشکل طرح انتقال آب بهشت‌آباد، به نحوه برآورد ظرفیت آب قابل‌انتقال محدود نشده و از نظر روش انتقال آب (با تونل) با مشکلات و چالش‌های عدیده‌ای مواجه است که این چالش‌ها به‌حدی است که اجرای آن به سرانجام نخواهد رسید، زیرا تونل بهشت‌آباد به طول ۶۵ کیلومتر و در عمق زیاد (۳۰۰ تا ۱۲۶۰ متر)، از گسل‌های متعدد ( ۴ گسل اصلی و ۴۰ گسل فرعی) عبور کرده و در بخشی از مسیر با تشکیلات کارستیک برخورد می‌کند و با فشار آب زیرزمینی بسیار بالا (تاحدود ۶۹ بار) مواجه می‌شود، بنا براین باعث می‌شود، مشابه با تونل سوم کوهرنگ، حفر تونل با ریسک‌های فنی و اجرائی زیادی مواجه شود و تنها با صرف هزینه و زمان زیاد (هزینه‌ای‌بالغ بر ۱۰ هزار میلیارد تومان و زمان بیش از ۳۰ سال) به انجام برسد. در شرایط اقتصادی فعلی، تأمین مالی پروژه با چالش جدی همراه است و این امر توجه به گزینه‌های دیر را اجتناب‌ناپذیر می‌کند».

همچنین «برخورد تونل با شکستگی‌ها و گسل‌های مسیر (به‌ویژه گسل اصلی زاگرس) و منطق کارستیک موجب هجوم آب زیرزمینی محیط با فشار زیاد (تا ۶۹ بار) به داخل تونل شده و چون دستگاه‌های جدید TBM نمی‌توانند این فشار را تحمل کنند، تنها راه این خواهد بود که آب زیرزمینی آن‌قدر تخلیه شود تا فشار آن کم شود و این به معنی تخلیه منابع آب زیرزمینی و خشک‌شدن چشمه‌هاست که در گزارش مشاور طرح، مسئله خشک‌شدن چشمه‌های شلمزار، سلم، وقت ساعت، شمس‌آباد، فرخشهر و... ذکر شده است. البته چون به هر گسل اصلی، تعداد زیادی گسل فرعی ارتباط هیدرولیکی دارد، بنا براین به‌جز فهرست چشمه‌های ذکرشده در گزارش مشاور طرح، خطر خشک‌شدن چشمه‌های دوردست، منتفی نخواهد بود.

این رویداد که در تونل سوم کوهرنگ نیز تجربه شده (نظیر خشک‌شدن چشمه مروارید، چشمه‌های دشت‌زری و ...) برای حوضه بهشت‌آباد که ۶۰ درصد جمعیت کل استان چهارمحال‌وبختیاری (شهرستان‌های شهرکرد، بروجن، کیار، فارسان، اردل و بن) را در خود جای داده و عمده مصارف آن به منابع آب زیرزمینی وابسته است، به یک چالش عظیم زیست‌محیطی و اجتماعی استان تبدیل خواهد شد».

در این نامه همچنین به دیگر اشکالات این طرح شامل «جانمایی غلط احداث سد بهشت‌آباد»، «حجم بسیار زیاد مرده مخزن شد (۲/۱ از ۷/۱ میلیارد متر مکعب)»، امکان ایجاد زلزله القایی» و همین‌طور «کاهش شدید کیفیت آب مخزن در درازمدت» اشاره شده است.

آمارهای دیگر درباره سد بهشت‌آباد نشان می‌دهد مخزن این سد بالغ بر دو هزار هکتار اراضی کشاورزی، حدود ۲۰۰ هزار متر مربع مزرعه پرورش ماهی و همچنین شهر و روستاهای منطقه با جمعیت بالغ بر پنج‌هزار نفر را به همراه جاده‌ها و تأسیسات زیربنایی منطقه به زیر آب می‌برد که خسارت آن نزدیک به یک‌ هزار میلیارد تومان خواهد بود.با وجود همه این ایرادات، چندی پیش خبری منتشر شد مبنی بر آنکه استانداران چهار استان اصفهان، یزد کرمان و چهارمحال‌وبختیاری با ارسال نامه‌ای به وزیر نیرو از او خواسته‌اند «ساخت سد بهشت‌آباد را یک سال است که متوقف کرده‌اید و دیگر قائل نیستیم بیش از این احداث سد به تأخیر بیفتد».

تلاش‌ها برای ساخت این سد در حالی صورت می‌گیرد که بسیاری از کارشناسان حوزه منابع آب و محیط زیست به ساخت سد بهشت‌آباد انتقادات و ایراداتی جدی دارند. علاوه بر همه این موارد، باید اثرات منفی ساخت آن بر رودخانه کارون در استان خوزستان نیز اشاره کرد. شهریور ماه سال گذشته، حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو، در یک سخنرانی در استان اصفهان با اعلام اینکه «سد بهشت‌آباد و تونل سوم کوهرنگ به بهره‌برداری می‌رسند» گفته بود: «رودخانه کارون روزی ٣٧ میلیارد مترمکعب آورد آب داشت که امروز به ٩ میلیارد متر مکعب رسیده که با افتتاح بهشت‌آباد دومیلیارد مترمکعب آن کاهش خواهد یافت. این انتقال آب شرعا و عرفا و قانونا به نظر شما آیا امکان‌پذیر است؟»  با این همه هزینه، باید دید سرانجام ساخت این سد به کجا خواهد رسید.