فرارو-جلیل بیات؛ در این یادداشت به ارزیابی برجام پرداخته و سه انتقاد اساسی وارد بر آن را شرح می دهیم. عدم همزمانی تعهدات ایران و طرف مقابل، لغو تحریم ها بعد از 8 سال و سوم لغو قطعنامه های قبلی شورای امنیت بعد از 10 سال، سه انتقادی است که در این یادداشت به توضیح آنها پرداخته ایم.
در ارزیابی توافق وین باید در ابتدا به این اصل اساسی توجه داشت که دستاوردهای هر کشور در عرصه سیاست خارجی و روابط بین الملل تابعی از قدرت آن کشور است. به عبارتی جایگاه و دستاوردهای کشورها در نظام بین الملل ارتباط مستقیمی با میزان قدرت آنها دارد. لذا آنچه ایران در توافق وین بدست آورده و آنچه از دست داده تابعی از قدرت و جایگاه آن در نظام بین الملل است و نمی توان توقعی بیش از این داشت.
دوم آنکه تیم مذاکره کننده ایران صادقانه و با خلوص نیت در جهت حفظ منافع ملی و حل مشکلات کشور تلاش خود را انجام داده که این تلاش و حاصل آن جای تقدیر و تشکر دارد.
سوم اینکه در ارزیابی توافق باید نکات منفی و انتقادی را در کنار موارد مثبت با هم دید و صرفا به یکی از این دو اشاره نکرد. از نکات مثبت توافق می توان به رسمیت دادن به برنامه هسته ای ایران و حفظ غنی سازی در داخل کشور و همچنین رفع تحریم ها (اگرچه به مرور و با اما و اگر) اشاره کرد. همچنین حل و فصل (اگرچه شاید موقتی) یکی از مهم ترین معضلات امنیتی کشور دستاورد مهمی است که با این توافق حاصل شده است.
با این حال توافق وین نکات منفی نیز دارد که نباید از گفتن آن ها ابا داشت. البته ذکر این انتقادات به معنای نفی توافق نیست؛ بلکه صرفا در جهت تحلیل و تبیین و روشنگری توافق می باشد. از جمله نکات منفی می توان به برخی عبارات غیرشفاف و تفسیر بردار اشاره کرد که عمدتا هم مرتبط با تعهدات 1+5 می باشد. از جمله در ضمیمه 3 (همکاری های صلح آمیز هسته ای) در تمامی بندها عبارت «چنانچه متناسب باشد» ذکر شده است. لذا دور از تصور نیست که بعدها طرف مقابل در برابر درخواست ایران برای همکاری در یک موضوع خاص، آن را متناسب تشخیص ندهد.
امادر یک بیان کلی می توان سه انتقاد عمده را بر توافق وین وارد دانست: اول عدم همزمانی تعهدات ایران و طرف مقابل، دوم لغو کامل تحریم ها بعد از 8 سال و نه در روز اجرای توافق و سوم عدم لغو قطعنامه های پیشین شورای امنیت تا 10 سال بعد از روز تصویب که در ادامه به توضیح این سه انتقاد می پردازیم.
1- عدم همزمانی تعهدات: محمدجواد ظریف در صحبت های بعد از توافق به درستی به این موضوع اشاره کرد که از آنجا که جنس تعهدات طرفین متفاوت است، امکان تبیین سازو کاری که اجرای این تعهدات را همزمان سازد بسیار مشکل بود گرچه با سازوکار فعلی این همزمانی تا حدود زیادی صورت گرفته است. ضمن موافقت با بخش اول صحبت آقای ظریف، اما به نظر می رسد اجرای تعهدات در برجام همزمان نیست.
به طور مثال در روز تصوریب توافق، ایران مفاد بند 66 از بخش «م» پیوست شماره 1 راجع به موضوعات مورد نگران گذشته و حال را اجرا خواهد کرد. این در حالی است که در روز تصویب، طرف مقابل صرفا آئین نامه های اجرایی مربوط به تحریم ها را تصویب خواهد کرد و عملا تحریم ها تا روز اجرا برقرار است. (ضمیمه 5 بند 9، 10 و 11)
برای فهم بهتر این موضوع (عدم همزمانی تعهدات) می توان به تعهدات طرفین در دو برهه زمانی "روز انتقالی" و "روز خاتمه" نگاه کرد. ایران تمامی تعهدات خود را در روز اجرای توافق به صورت کامل انجام خواهد داد و صرفا اجرای یک تعهد به روز انتقالی موکول شده است که همانا تصویب پروتکل الحاقی در مجلس شورای اسلامی است. البته این تعهد را هم ایران تا روز انتقالی به صورت داوطلبانه اجرا خواهد کرد و لذا عملا تعهدات ایران در روز اجرای توافق کامل می شود. این در حالی است که طبق ضمیمه 5 برجام، بخشی از تعهدات طرف مقابل تا روز انتقالی و حتی روز خاتمه ادامه دارد. لذا باید گفت اجرای تعهدات ایران همزمان با تعهدات طرف مقابل آغاز و پایان نمی یابد.
2- لغو تحریم ها بعد از 8 سال: ظریف، عراقچی و دیگر اعضای تیم مذاکره کننده ایران بارها عنوان کردند تمامی تحریم های اقتصادی و مالی در روز اجرای توافق لغو خواهد شد. حتی رئیس جمهور روحانی پیش از این گفته بود هیچ توافقی را امضاء نمی کنیم مگر آنکه همه تحریم ها در همان روز لغو شود. اما باید گفت طبق مفاد برجام تمامی تحریم ها در روز اجرای توافق لغو نمی شوند. این موضوع را می توان در تعهدات مربوط به اتحادیه اروپا و آمریکا در توضیحات روز اجرا و روز انتقالی (ضمیمه 5) ملاحظه نمود که طبق آن تا روز انتقالی (8 سال بعد از روز تصویب) عملا تحریم ها لغو نمی شوند؛ بلکه تعلیق می شوند و حتی برخی تحریم ها تا این روز ادامه خواهند داشت.
3- لغو قطعنامه های قبلی شورای امنیت بعد از 10 سال: علی رغم تاکید دکتر ظریف و سایر اعضای تیم مذاکره کننده ایران مبنی بر اینکه به دنبال توافق وین و صدور قطعنامه جدید در شورای امنیت، قطعنامه های قبلی این شورا پیرامون برنامه هسته ای ایران لغو شده است؛ باید گفت چنین نیست و آن قطعنامه ها صرفا تعلیق شده اند. طبق ضمیمه 5 برجام،«روز خاتمه قطعنامه شورای امنیت درباره برنامه هسته ای ایران، 10 سال پس از روز تصویب خواهد بود مشروط براینکه مفاد قطعنامه های قبلی مجددا اعمال نشده باشد.» بدیهی است قطعنامه ای که لغو شده است امکان بازگشت ندارد، بلکه قطعنامه ای که تعلیق شده است امکان بازگردانده شدن دارد.
لذا از این عبارت موجود در برجام می توان متوجه شد قطعنامه های قبلی شورای امنیت تا روز خاتمه (10 سال پس از روز توافق) صرفا تعلیق می شوند. این موضوع را از ساز و کار رفع اختلافات نیز می توان نتیجه گرفت که طبق آن مفاد قطعنامه های سابق شورای امنیت تا روز خاتمه لغو نمی شوند و قابلیت برگشت پذیری دارند. (بند 37 از متن توافق)
دکتر ظریف درباره این موضوع گفته بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت روند آسانی نیست و برای کشوری که قصد داشته باشد بدون نقض توافق فاحش از سوی ایران، تحریم‌ها را با بهانه‌گیری بازگرداند هزینه سیاسی سنگینی به دنبال خواهد داشت که نتیجه آن بی‌توجهی جامعه بین‌المللی، بی‌اعتبار شدن قطعنامه و عدم اجرای آن توسط کشورها خواهد بود.
وزیر امور خارجه خاطرنشان کرده: در صورتی که به هر دلیلی تحریم‌های شورای امنیت به شکل کامل یا ناقص بازگردد جمهوری اسلامی خود را موظف به اجرای تعهدات داوطلبانه خود در برجام نخواهد کرد و نسبت به همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تجدید نظر خواهد کرد.
همانطور که مشخص است دکتر ظریف نیز به امکان بازگشت قطعنامه ها واقف بوده و لذا نمی توان و نباید از لغو قطعنامه های شورای امنیت صحبت کرد؛ حتی اگر به گفته ایشان بازگشت آنها بسیار سخت باشد.
با این حال و علی رغم این نکات منفی به نظر نگارنده آنچه می تواند دغدغه اصلی ایران باشد، اجرا و تداوم توافق است. اینکه به طور مثال در سال نهمِ توافق و یک سال قبل از روز خاتمه، طرف مقابل با بهانه جویی توافق را بر هم بزند. اینکه چطور می توان مانع از بروز این اتفاق شد یا امکان بروز آن را کمتر نمود، موضوعی است که در یادداشت بعد به آن خواهم پرداخت.
پی نوشت: عبارت داخل گیومه «» عینا از متن توافق برگرفته شده است.
در حالیکه میشه توافق رو منصفانه تحلیل کرد و تیم ایرانی هم ادعای بی نقص بودن نداشته.