مصرف دارو در ایران بالاست. بسیاری از آمارها و گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایرانیان بیش از سه برابر میانگین جهانی و دوبرابر میانگین آسیایی‌ها، دارو مصرف می‌کنند. اما با این همه رسول دیناروند رئیس سازمان غذا و دارو معتقد است که میانگین مصرف دارو در کشور پایین است.
«به‌رغم آنچه در رسانه‌ها مطرح می‌شود و حتی شبکه‌های ماهواره‌ای نیز اخیرا به آن پرداخته‌اند، مصرف انواع اقلام دارویی در کشور از میانگین معمول نیز کمتر است، ایران بازاری کوچکتر از این حرف‌ها دارد.» هرچند دیناروند پیش از این هم درباره ميزان مصرف دارو در كشور در مقايسه با ساير كشورها گفته بود که «بی‌رويه و بالاتر دانستن آمار مصرف دارو در ايران نسبت به ساير كشورها درست نيست» اما نکته جدیدی که در صحبت‌های معاون وزیر بهداشت به آن اشاره شد، مصرف بالای آنتی‌بیوتیک در کشور است. مسأله‌ای که بار دیگر نشان از غیرمنطقی بودن فرآیند تجویز و مصرف دارو در کشور دارد.
مشکلات مالی داروخانه‌ها و داروهای بدون نسخه
در ایران سالانه بالغ بر ٤٠٠میلیون مراجعه نسخه‌ای به داروخانه‌ها انجام می‌شود، این موضوع نشان می‌دهد که مصرف دارو در جامعه چندان هم کم نیست، این درحالی است که بخشی از داروها هم بدون نسخه تهیه می‌شوند. این را علیرضا فخرآبادی مشاور رئیس سازمان غذا و دارو به «شهروند» می‌گوید. او با بیان این‌که میزان تجویز دارو توسط پزشکان از میانگین جهانی بالاتر است، دراین‌باره می‌گوید: «آمار رسمي وزارت بهداشت مي‌گويد به‌طور متوسط تعداد داروهاي تجويز شده در هر نسخه، بيش از چهار قلم است كه درحال حاضر متوسط كشوري آن به ٦/٣ قلم رسيده است. اين در حالي است كه ميانگين جهاني در اين زمينه كمتر از دو قلم در هر نسخه است.»
او ادامه می‌دهد: «این‌که میزان مصرف داروهای خودسرانه در کشور چقدر است، به درستی مشخص نیست، ولی آنچه از گزارش‌های میدانی می‌توان برداشت کرد، مسكن‌ها بيشترين داروهايي هستند كه مردم به صورت خودسرانه مصرف مي‌كنند، علاوه‌بر مسكن‌ها، قطره‌هاي چشمي و آنتي‌بيوتيك‌ها نيز بيشترين ميزان مصرف خودسرانه را دارند. البته آنتي‌بيوتيك‌ها به علت نوع تأثير دارويي، بدترين داروهايي هستند كه به اين شيوه مصرف مي‌شوند، چراكه در صورت عدم نياز بدن، اين دارو مانند سم عمل مي‌كند و ميكروب‌هاي بدن را نسبت به داروها مقاوم مي‌كند و در صورت ايجاد عفونت در بدن، ديگر آنتي‌بيوتيك در درمان بيماري موثر نیست.»
فخرآبادی تأکید می‌کند بسیاري از مردم آنتي‌بيوتيك‌ها را بدون تجويز پزشك مصرف مي‌كنند و اين مسأله باعث شده كه آنتي‌بيوتيك‌ها از پرمصرف‌ترين اقلام دارويي در كشور باشند.
او می‌گوید: «مطابق قانون و براساس «زنجیره نظام سلامت» داروخانه‌ها نمی‌توانند دارو را بدون نسخه به بیمار تحویل دهند. اما تجربه نشان داده که با بخشنامه نمی‌توان مصرف دارو را کاهش داد، این کار نیاز به فرهنگ‌سازی دارد.»
او همچنین به مشکلات مالی داروخانه‌ها هم به‌عنوان یکی از حلقه‌های اصلی مصرف بالای دارو در کشور اشاره می‌کند و دراین‌باره می‌گوید: «درحال حاضر چیزی در حدود ١٢هزار داروخانه در سطح کشور فعال هستند و سود ناخالص آنها در سال بین ٨ تا ١٠میلیون تومان است که از نظر اقتصادی چندان موجه نیست. در کنار این مسأله داروخانه‌ها با مشکلات دیگری هم دست به گریبان هستند. توزیع نامناسب درآمد در بین داروخانه‌ها هم یکی از مشکلات دیگر این حوزه است. به عبارت دیگر همه داروخانه‌ها در سال درآمد یک میلیاردی ندارند. براساس شواهد موجود ٥٠ داروخانه بزرگ کشور چیزی در حدود ٤٠درصد فروش را به خودشان اختصاص داده‌اند. با این مشکلات نمی‌توان انتظار چندانی از داروخانه‌ها داشت.»
مصرف بالای دارو و داروهای سوپرمارکتی
«مصرف دارو در کشور نرم مشخصی دارد و درواقع تعداد بالای اقلام دارویی در نسخه‌های پزشکان باعث شده تا آمارها از افزایش مصرف سرانه دارو حکایت داشته باشند.» این را محمود هادی‌پور کارشناس حوزه دارویی به «شهروند» می‌گوید. او دراین‌باره توضیح می‌دهد: «ما در کشور برای تهیه دارو محدودیت‌هایی داریم، به همین دلیل هم باید هر دارویی توسط پزشک در نسخه نوشته شود، وقتی بیماری به پزشک مراجعه می‌کند، جدا از داروهایی که برای بیماری‌اش تجویز می‌شود، از پزشک می‌خواهد چند قلم داروی اضافی نیز برای او تجویز کند، این موضوع هم بیشتر به دلیل استفاده از بیمه برای تهیه دارو است، من سال‌ها در داروخانه‌ها این مورد را در نسخه‌های بیماران از نزدیک دیده‌ام.»
به گفته این کارشناس دارویی وقتی می‌توان از مصرف بالای دارو در ایران نسبت به سایر کشورها صحبت کرد که وضع مشابه و استاندارد در توزیع دارو وجود داشته باشد.
او با بیان این‌که در بسیاری از کشورها برخی اقلام دارویی به‌راحتی در دسترس مردم است، می‌گوید: «در بیشتر کشورها داروهایی مانند آسپرین، مسکن و ویتامین‌ها که مصرف عمومی دارند، به راحتی و بدون نسخه به مردم عرضه می‌شود که در اصطلاح به این اقلام دارو، داروهای سوپرمارکتی می‌گویند، اما در کشور ما این‌گونه نیست.»
هادی‌پور ادامه می‌دهد: «به همین دلیل در این کشورها مصرف و تهیه این اقلام دارویی در آمارهای سرانه مصرف دارو لحاظ نمی‌شود، این درحالی است که در کشور ما یک ورق آسپرین هم در آمارها ثبت می‌شود و به همین دلیل هم گزارش‌ها از مصرف بالای دارو در کشور حکایت دارد؛ با توجه به این توضیحات می‌توان نتیجه گرفت که نظر مسئولان سازمان غذا و دارو درخصوص پایین بودن سرانه مصرف دارو درست است؛ به نظر من صحبت‌های آقای دیناروند هم ناظر به همین موضوع است.»
او می‌افزاید: «اگر سیاست گذاران نظام سلامت بر توزیع تمام داروها در داروخانه‌ها تأکید دارند، باید شرایطی را به منظور دسترسی راحت مردم به داروهای عمومی و سوپرمارکتی فراهم کنند، چون با این روش مشکلات دارویی در کشور ادامه خواهد داشت.»
هادی‌پور با تأکید بر این‌که عصر کلاسیک درمان و مصرف دارو با تحولات سریع عصر اطلاعات دستخوش تغییرات زیادی شده است، دراین‌باره می‌گوید: «درحال حاضر که با فشار دادن یک دکمه حجم بالایی از اطلاعات در حوزه‌های مختلف ازجمله دارو و درمان در اختیار کاربر قرار می‌گیرد، به همین دلیل متخصصان در حوزه پزشکی نیز باید همگام با این تغییرات، در روند درمان و نسخه دادن به بیمار او را در استاده از دارو راهنمایی کنند. کاری که متاسفانه به درستی در روند درمان بیماران انجام نمی‌شود.»
مصرف بالای آنتی‌بیوتیک و کم‌کاری پزشکان و داروسازان
این کارشناس دارویی با اشاره به صحبت‌های رئیس سازمان غذا و دارو درخصوص مصرف بالای آنتی‌بیوتیک در کشور، می‌گوید: «یکی از مشکلات اساسی در این خصوص ارتباط بین بیمار و پزشک در نظام سلامت کشور است، وقتی هزینه نسخه و ویزیت پزشک بالاست، بیمار به دلیل مشکلات مالی ترجیح می‌دهد که به صورت خودسرانه دارو تهیه کند.»
او ادامه می‌دهد: «هزینه ویزیت و گرفتن نسخه از پزشک در مراکز خصوصی بالاست، از طرف دیگر مراجعه و دسترسی بیمار به مراکز دولتی هم چند ساعتی از وقت بیمار را می‌گیرد، با توجه به این مسائل بیمار ترجیح می‌دهد، با هزینه کمتری دارو را مستقیم از داروخانه تهیه کند.»
هادی‌پور با هشدار نسبت به مصرف بالای آنتی‌بیوتیک‌ها در کشور می‌گوید: «مصرف خودسرانه این قبیل داروها باعث به وجود آمدن مشکلات درمانی زیادی در آینده می‌شود، مقاوم شدن عوامل بیماری و از بین رفتن کارآیی دارو فقط بخشی از مشکلات مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌هاست.»
او با اشاره به دلایل مصرف بالای آنتی‌بیوتیک در کشور می‌گوید: «نبود شرایط بررسی و تحقیق صحیح درخصوص این داروها، پایین بودن سطح آگاهی مردم درخصوص عوارض مصرف بیش از حد و مشاوره ندادن داروسازان و پزشکان به مردم از عوامل اصلی افزایش مصرف آنتی‌بیوتیک در کشور است.»
هادی‌پور می‌افزاید: «نبود آزمایشگاه‌های مجهز برای تحقیق و بررسی درخصوص کارایی و عوارض این داروها و مشاوره ندادن به بیماران در زمان مراجعه به داروخانه باعث می‌شود که پزشکان چند آنتی‌بیوتیک را همزمان یا در چند نسخه برای بیمار تجویز کنند که این کار در آینده مشکلات جدی را برای درمان بیماری‌ها در کشور به وجود می‌آورد.»
این کارشناس دارویی با تأکید بر این‌که وظیفه ساختارهای نظام سلامت و وزارت بهداشت این است که باید برای کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها برنامه داشته باشند، می‌گوید: «وقتی ما تصمیم می‌گیریم که نظام سلامت را متحول کنیم، باید زیرساخت‌های این حوزه را توسعه دهیم؛ به عبارت دیگر تحول نظام سلامت یعنی مشتری بیشتر برای دریافت خدمات درمانی و این افزایش تقاضا نیاز به ایجاد زیرساخت‌ها دارد که خدمات را درحد قابل قبول و پایدار ارایه دهد.»
هادی‌پور با بیان این‌که رفتار پزشک و داروساز در مواجهه با بیمار یکی از مشکلات بزرگ در زمینه مصرف بالای برخی داروهاست، دراین‌باره گفت: «متاسفانه موضوع مشاوره فنی به بیمار توسط داروخانه‌ها به کلی فراموش شده است و پزشکان هم به دلیل مشغله زیاد اطلاعات درستی را درخصوص بیماری و روند درمان به بیمار نمی‌دهند، درحالی‌که اطلاع‌رسانی و آگاهی دادن به بیمار در مورد بیماری و روند درمان یکی از وظایف پزشک است و همچنین داروخانه‌ها نیز باید در مورد مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک، به بیمار اطلاعات دقیقی ارایه کنند. این درحالی است که در بسیاری از موارد بیماران با گذشت چند روزی از مصرف دارو اگر تأثیر ملموسی در وضع خود احساس نکنند، مصرف دارو را قطع کرده یا داروی خود را عوض می‌کنند، البته عکس این موضوع هم اتفاق می‌افتد، بسیاری از مردم به محض مشاهده علایم بهبودی مصرف دارو را قطع می‌کنند به گمان این‌که سلامت کامل خود را به دست آورده‌اند.»
این کارشناس دارویی در پاسخ به این پرسش که چرا داروخانه‌ها داروهایی مانند آنتی‌بیوتیک را بدون نسخه به بیمار می‌دهند، می‌گوید: «قوانین حال حاضر در کشور تحویل دارو بدون نسخه پزشک را ممنوع کرده است، درحالی‌که منطقا کسی نمی‌تواند مصرف دارو را برای مردم ممنوع کند. داروخانه‌ها نیز وقتی اصرار بالای بیمار را می‌بینند مجبورند به درخواست او پاسخ دهند.» او می‌افزاید: «به جای ممنوعیت و ایجاد فضای پلیسی در حوزه دارو؛ توسعه آزمایشگاه‌ها، آموزش مردم و ملزم کردن داروخانه‌ها برای ارایه مشاوره به بیماران، باید مورد توجه وزارت بهداشت باشد، به‌ویژه آموزش مردم، چون سطح آگاهی و سواد سلامت جامعه چندان مناسب نیست، رسانه‌ها به‌ویژه صداوسیما که با بودجه عمومی فعالیت می‌کنند، در قبال سلامتی جامعه مسئولیت دارند.»
هادی‌پور همچنین با اشاره به نظر مسئولان وزارت بهداشت درخصوص برند ژنریک آنتی‌بیوتیک‌ها می‌گوید: «به نظر من دیر یا زود باید به این سمت حرکت کنیم، درست است که نظام دارویی کشور ژنریک است، ولی برند ژنریک در چند سال گذشته مورد توجه قرار گرفته و بسیاری از تولیدکنندگان دارو به این سمت حرکت کرده‌اند، این واقعیتی است که کیفیت داروهای تولیدی در کارخانه‌های مختلف با هم تفاوت دارد و به همین دلیل نمی‌توان از برند شدن برخی محصولات ژنریک در کشور جلوگیری کرد، از طرف دیگر در بسیاری از موارد مردم حتی نسبت به شکل ظاهری، رنگ دارو و شرکت تولید‌کننده آن حساس هستند و ترجیح می‌دهند از دارویی مشخص استفاده کنند، این خود نوعی برندینگ است.»
مصرف بالای دارو و استوک انبار داروخانه‌ها
آمار مصرف دارو هر ساله در آمارنامه دارویی کشور منتشر می‌شود، به همین دلیل ابهامی درخصوص میزان مصرف دارو در کشور وجود ندارد؛ اما آنچه باعث می‌شود که مصرف دارو در کشور بیشتر از میانگین جهانی عنوان شود، موجودی انبار داروخانه‌هاست. حبیب بفخم مدیر یکی از داروخانه‌های غرب تهران با بیان این مطلب به «شهروند» می‌گوید: «استوک (موجودی) انبار داروخانه‌های در ایران بسیار بالاست و همین موضوع آمارهای دارویی در کشور را افزایش می‌دهد، چراکه خارج‌شدن دارو از شرکت تولید‌کننده و شرکت‌های پخش به معنای مصرف دارو است.»
او ادامه می‌دهد: «بیشتر داروخانه‌ها در ایران نیاز ٣ تا ٤ ماه خود را انبار می‌کنند، چنین مسأله‌ای در کشورهای دیگر وجود ندارد.»
بفخم در پاسخ به این پرسش که چرا داروخانه‌ها به انبار کردن دارو تمایل دارند، درحالی‌که این کار هزینه‌های زیادی را برای آنها به همراه دارد، می‌گوید: «نبود امنیت در بازار دارویی کشور به‌ویژه در اواخر دهه ٨٠ و اوایل دهه ٩٠ باعث شد تا داروخانه‌ها هزینه‌های انبارکردن دارو را به نوسان قیمت دارو ترجیح دهند؛ البته تأکید می‌کنم که انبار دارو توسط داروخانه‌ها کار درستی نیست ولی با توجه به مشکلات مالی نمی‌توان چندان به این کار خرده گرفت.»
این دکتر داروساز با اشاره به نقش فرهنگ‌سازی در کاهش مصرف بالای آنتی‌بیوتیک در کشور می‌گوید: «تصور عامه مردم اين است كه پزشك خوب داروهاي بيشتر و متنوعي را تجويز مي‌كند. درحالي كه با مصرف هرچه بيشتر دارو سيستم سلامت كشور رو به بهبودي نرفته، بلكه بيماري‌ها را افزايش مي‌دهد.»
او با بيان اين‌كه فرهنگ مصرف دارو در كشور نداريم، می‌افزاید: «مردم فراموش مي‌كنند كه هر دارويي كه مصرف مي‌كنيم به داروي ديگري نياز دارد كه عوارض آن را از بين ببرد. اما اگر بپذيريم كه علت درخواست دارو از سوي بيماران ناآگاهي آنها و باورهاي غلط رايج ميان مردم است، آن وقت می‌توان برای کاهش مصرف دارو برنامه‌ریزی کرد.»
این کارشناس حوزه دارو با اشاره به نقش داروخانه‌ها در کاهش مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها می‌گوید: «واقعیت این است که در چرخه درمان و نظام سلامت بیشترین مشاوره و آگاهی‌بخشی از سوی داروخانه‌ها به مردم داده می‌شود، ولی این به تنهایی کافی نیست، فرهنگ دارویی نیاز به برنامه‌ریزی دارد و رسانه‌ها به‌ویژه صداوسیما در این زمینه نقش بسیار مهمی دارند، البته در چند سال گذشته مصرف خودسرانه داروهایی چون آنتی‌بیوتیک‌ها در شهرهای بزرگی مانند تهران کاهش یافته ولی این مشکل همچنان در شهرستان‌ها وجود دارد.»
