فرارو- کامل دلپسند*؛ فیلم "پدر آن دیگری" روایت بسیار ساده ای از موضوع بسیار مهم زندگی اجتماعی است، اتفاقا مسائل اجتماعی خاصیت شان در همین است بسیار ساده و در عین حال غامض و پیچیده، از نگاه سینماگران همچنان که از واکنش های سینمایی مشهود است به لحاظ فنی آنان شاید داستانک های اضافی داشته باشد ولی به نگاه من نوعی دانشجوی جامعه شناسی، فیلم تمام ویژگیهای تحلیل جامعه شناختی را دارد و اتفاقاً هیچ کجای داستان اضافی نیست.
نه که زندگی اجتماعی ما پر از همین داستانک های کوچک ولی بسیار تاثیرگذار زندگی اجتماعی است؛ فیلم با نقاشی های رنگی و سیاه و سفید شروع می شود که اگر به روایت کودکان که بازنمایی احساساست و افکارشان را در نقاشی هایشان ببینم، همین چند اسلاید کوتاه برای فهم دنیای کودکانه کافی است؛ فیلم از نگاه من چند روایت جامعه شناختی حداقل به فهم من دارد:
روایت خود، زبان و دیگریعنوان فیلم در نگاه اول؛ کلیدواژه ای اجتماعی و جامعه شناختی است، مفهوم: دیگری
نگرش جامعه شناسان به مفهوم خود، زبان و دیگری در نظریات کولی و هربرت مید نمایان است، در فرایند فیلم"پدر آن دیگری" خود، زبان و دیگری های تعمیم یافته و مهم زندگی اجتماعی بسیار مهم هستند و به خوبی بازنمایی شده اند.
براساس نظریه مید ، ارتباطات عامل زيربنايي جامعه‌پذير شدن از طریق زبان است. نظريه او بيان ميكند كه افراد خود را از طريق كنش متقابل با ديگران مي‌شناسند.
به عقيده مید بر اساس رشد "خود" كه در كودكي شكل مي‌گيرد، فرد مي‌آموزد كه نقش‌هاي ديگران را تصور كند، آنها را بپذيرد و پاسخ‌هاي آنان‌را نسبت به كنش‌هاي فردي پيش‌بيني كند. بنابراين خود، متشكل از تمام نگرش‌هاي ديگراني است كه با فرد در تعامل هستند.
او نقشي براي وراثت و فردگرايي در شخصيت فرد قايل نبود و ارتباطات ميان فردي شخص با خانواده و همسالان در گروه اوليه را پايه اصلي جامعه‌پذيرشدن افراد ميدانست.
كولي جايگاه ارزشمندي براي ارتباطات قايل بود و آنرا مكانيسم اصلي شكل‌گيري خود آينه‌سان دانست.
به اعتقاد كولي، كنش متقابل با سايرين، نقش يك آينه را ايفا می كند كه به فرد كمك ميكند تا نسبت به خود ادراك پيدا كند.
آنچه در فیلم می بینم سراسر حضور دیگران مهم زندگی اجتماعی کودک بی زبان است، دیگران مهمی که در همه اعضای خانواده؛ دوستان و همالان درآن نقش دارند، بی زبانی "شهاب" در واقع واکنش تعمیم یافته به دیگران مهم زندگی اجتماعی است.
و همین بی زبانی غیرواقعی شهاب سرچشمه شناخت بسیاری از کنشگران مهم زندگی اجتماعی است که با رفتارهای القایی شان ماهیت آنان در اهمیت شان در فرایند شکل گیری خودهای اجتماعی برای ما قابل شناسایی خواهد شد.
روایت خانواده و فرایند برچسب زنیروایت اول اگر چه بسیار نظری و واقعی است ولی روایت دوم به همان میزان تجربی و ملموس است. دو نوع خانواده در فیلم وجود دارند خانواده‌ای که مملو از زبان غیر فرهنگی اند و خانواده که به جهت پشتوانه جامعه پذیری نسلی از مادری فهم در به کارگیری زبان در ساختن جهان اجتماعی دیگران مهم حسابی کاربلد است.
در فرایند جامعه پذیر شدن دوران کودکی خانواده همه چیز است، حداقل تا سنین قبل آموزش‌های رسمی همچون مهدها و مدارس ابتدایی...
نگاه افراد خانواده به کودکان شخصیت کودکان را شکل می دهد...
اوج داستانی فیلم در زمان گم شدن شهاب و ناله و زجه مادر شهاب"هنگامه قاضیان" در جمع خانوادگی است؛ هنگامی که او به سر و روی می کوبد که شما بودید که فرزندم رو خنگ، نادان، خنگول ، نففم ، کارخراب کن... تصور کردید... اتفاقا کسی صدایش هم درنیامد چون همه اعضای خانواده در برچسب زدن به شهاب سهیم بودند.
فرایند برچسب زنی و انگ زنی در جامعه شناسی شامل دو مرحله برچسب زنی اولیه و ثانویه می باشد، در برچسب زنی اولیه دیگران مهم برچسب های منفی را القاء می کنند و در فرایند برچسب ثانویه فرد انگ خورده، آن را به عنوان بخشی از هویت خود هضم و قبول می کند همچنان که شهاب در سراسر فیلم در تضاد دائمی گفتگوی خود برای انجام رفتارهای وندالی و تخریبی در رفت و آمد است، اگر چه خود رفتارهای تخریبی‌اش هم طبیعی است همچون خط زدن ماشین پدر و پنچر کردن..... همه ما در هر سنی که باشیم اگر دیگران مهم زندگی مان ما را حذف کنند... ما نیز به هر شکل ممکن طرد و حذفشان می کنیم در حد توان...
دیگران مهم زندگی اجتماعی شهاب وقتی او را تایید کردند، در سکانس پایانی فیلم دیگران مهم همچون همالان نیز او را تایید کردند.
اما قسمت جالب فیلم و اهمیت خانوده درفرایند برچسب زنی در واقعه همخوابگی پنهان و رابطه پیش از ازدواج دختر خانواده نمایان شد... جایی که در خانواده به شدت سنتی مساله به این مهمی را به راحتی حل و فصل کردند و برچسب نزدند آنهم از جانب مادر شهاب؛ زنی تحصیل کرده ، شاغل از مادری فهمیم و کاربلد و توانمند اجتماعی... خانواده همسری مادر شهاب با همه زبان تند و تیزشان مسئله ای به سادگی بی زبانی شهاب را حل نکردند چون فقط زبان داشتند و زبانی که درآن فهم نباشد همان بهتر که نباشد..
فهم آدمیان اجتماعی بسیار ارزشمندتر است از دانستن زبان اجتماعی شان...
خانواده منشا برچسب اجتماعی به کودکان است...
روایت نسل و ارزش های فرهنگینکته نسلی فیلم "پدر آن دیگری" در همان ابتدای فیلم نمایان است، آنجا که می گوید این داستان متعلق به سال 1375 است:
دورکیم از کلاسیک های جامعه شناسی جمله مشهوری دارد اینکه: بی هنجاری های حاکم بر هر عصری هنجارهای حاکم بر عصر بعد خواهد بود" و از آن قصارتر اینکه : برای تبیین پدیده های اجتماعی ماهیت آن را بایستی در پدیده های اجتماعی ماقبل آن جستجو کرد"
روایت جامعه شناختی فیلم در این دو جمله مشهور دورکیم مشهود است:
فیلم پر است از سکانس های دروغ گفتن عمه شهاب و تقریبا تمام اعضای خانواده از کودک سیگار کش بگیرید تا کودک درسخوان که به روایت پدرش شاید فردا مدیرکلی شد برای خودش با لفظی رکیک...
سکانس های دورویی اجتماعی همه اعضای خانواده که در بی زبانی شهاب مشهود است
سکانس های مشروعیت بخشی اجتماعی برای رفتارهای ناهنجار همچون به پارک بردن بچه از طرف عمه و حتی مشروعیت بخشی شوهر خانه که تمام بی تفاوتی اجتماعی اش را نسبت به کودک متفاوت با تلاش برای خانواده توجیه می کرد ...
اگر فرهنگ عمومی جامعه ایرانی مسائلی دارد آیا نه اینست که یک نسل قبل تر در سال 1375 ما بارقه های اولیه اش را در فیلم می بینیم از رد و بدل کردن فیلم های بالیود که حتی تصویر بازیگرد بالیودی اش روی میز بچه سیگارکش هم بود
ارزشهای فرهنگی جامعه ایرانی و خانواده ایرانی چیزی نیست که یک شبه شکل گرفته باشند، کاملاً در فرایند جامعه پذیری و از طریق خانواده و نسل انتقال می یاند
اگر فرهنگ عمومی جامعه ایرانی کنشگرانی توانمند اجتماعی با قابلیت حل مسائل کوچک اجتماعی جامعه پذیر می کرد، بسیاری از خانواده های امروزی مسائل حل نشده اجتماعی بسیار آسان در ماهیت را نداشتند... همچنان که در سکانس صاحب مغازه سوپری گفت: "هر تکه مرد هم مرد است"
همچنان که در توانمندی زنان و مردان نسل قبلی مشهود بود.... توانمندی مسائل را از طریق همراهی اجتماعی با توجه به فهم دیگران داشتند...
همه ما دیگران مهم زندگی اجتماعی دیگران مهم است...
زندگی اجتماعی حاصل کنشهای اجتماعی دیگران مهم و حاصل کارگزاری دیگران مهم در فرایند جامعه پذیرکردن اجتماعی است...
خانواده مهمترین منشا برچسب اجتماعی است، برچسب زدن به دیگران، خاصیت کنشگران اجتماعی ضعیف است، کنشگران اجتماعی توانمند زندگی اجتماعی دیگران را می سازند نه اینکه با برچسب زدن مسیرش را کج کنند یا از بین ببرند...
همراهی اجتماعی، رفتار اجتماعی ارزشمندی است که از طریق فهم دیگری امکان پذیر است نه از طریق زبانی نافهیمانه دیگران را حذف نکنیم چون خود مان حذف می شویم...
یادمان باشد یکسال از زبان باز کردن شهاب گذشته بود هنوز به پدرش می گفت بابای آرش...
*مدرس جامعه شناسی گروه نمایش دانشکده هنر و معماری تهران مرکز
عضو میز سیاست گذاری فرهنگی پژوهشکده فرهنگ و هنر و ارتباطات
دانشجوی سال آخر دکتری جامعه شناسی توسعه دانشگاه تهران
به نظرم خالی از لطف نیست که دوستان پس از دیدن فیلم حتما کتاب این فیلم را نیز بخوانند