یادداشت دریافتی- بهروز شاکر شیران*؛ قیمت جهانی نفت خام از نیمه سال 2014 میلادی با شیب تندی سقوط کرده و از حدود 115 دلار به ازای هر بشکه در ژوئن 2014 به حدود 30 دلار در ژانویه 2016 رسیده است.
هر چند در این مدت بهای سبد نفتی اوپک حتی مرز روانی 30 دلار را هم در نوردیده و به رکورد کمترین قیمت در بیش از 10 سال گذشته رسیده است.
بسیاری از تحلیل گران عرصه بازار نفت سقوط نفت به کانال 20 دلاری و 10 دلاری و حتی کمتر از 10 دلار برای هر بشکه نفت خام را دور از ذهن نمی دانند.
در این مقاله سعی می شود چرایی سقوط قیمت نفت خام، تبعات این سقوط و چشم انداز آتی قیمت نفت خام در سالهای آتی مورد بررسی قرار گیرد.
بررسی های آژانس بین المللی انرژی نشان می دهد که در سه ماهه سوم سال 2015 میلادی تقاضای جهانی برای نفت خام حدود 95.4 میلیون بشکه در روز بوده است .
این در حالیست که در همین دوره عرضه نفت توسط کشورهای تولید کننده حدود 97 میلیون بشکه در روز بوده است که حاکی از عرضه دو میلیون بشکه نفت خام بیش از تقاضای جهانی می باشد.
در بازاری که عرضه فقط یک بشکه اضافی اثر روانی شدیدی روی قیمت دارد عرضه حدود 2 میلیون بشکه اضافی ضربه مهلکی بر قیمت نفت خام وارد کرده و بازار را به عرصه رقابت برای جذب مشتری برای فروش نفت با قیمت ارزانتر بدل خواهد کرد.
عرضه بیش از تقاضای نفت خام دلائل متعددی دارد. یکی از دلائل پیشی گرفتن عرضه از نقاضا بر خلاف پیش بینی های تحلیل گران نفتی، کاهش تقاضا برای نفتخام می باشد.
رشد اقتصادی پایین مصرف کنندگان عمده نفت خام نظیر چین و اروپا، بهینه سازی صنایع انرژی بر و روی آوردن به انرژی های نو و پاک از جمله عوامل کاهش تقاضا و یا کاهش رشد تقاضا برای نفت خام می باشد.
بر خلاف کاهش تقاضای جهانی برای نفت خام یا عدم رشد متناسب آن، عوامل متعددی دست به دست هم داده اند تا بازار نفت خام در طرف عرضه دچار بحران گردد. این عوامل که دارای جنبه های سیاسی و اقتصادی هستند، به شرح ذیل می باشند:
1.افزایش سطح تولید نفت با ورود بازیگران جدید وجود ذخایر عظیم شیل نفت در آمریکای شمالی و برخی مناطق دیگر جهان و قیمت های بالای نفت در سالیان اخیر باعث روی آوردن دارندگان این گونه ذخایر به تولید شیل نفت بعنوان جایگزین نفت وارداتی شده است.
تولید نفت شیل در آمریکا در سال 2009 کمتر از 500 هزار بشکه در روز بوده است در حالیکه این رقم در سال 2015 از 4 میلیون بشکه در روز فراتر رفته است.
گر چه تولید نفت شیل در مقایسه با نفتخام پرهزینه تر می باشد اما با روند رو به توسعه فناوری های پیشرفته و نیز با توجه به اینکه غالب ذخایر نفت خام در آبهای عمیق نیز چندان کم هزینه تر از نفت شیل نمی باشد لذا باید پذیرفت که در دهه پیش رو و پس از آن همچنان شاهد روند روز افزون تأثیر تولید نفت شیل بر بازار جهانی انرژی خواهیم بود و کاهش شدید قیمت نفت خام در خوشبینانه ترین حالت صرفاً به توقف موقت تولید شیل نفت منجر خواهد شد نه خروج دایمی آن از بازار نفت.
2.تولید از میادین تازه توسعه یافتهافزایش قیمت جهانی نفتخام طی سالهای گذشته باعث شد تا شرکت های نفتی سرمایه گذاری عمده ای را جهت توسعه میادین توسعه نیافته و اکتشافی انجام دهند.
توسعه میادین واقع در آب های عمیق، توسعه ذخایر نفت سنگین و فوق سنگین و غیره که عمدتاً با هزینه و سرمایه گذاری هنگفتی همراه بوده و طی سالهای اخیر به تولید رسیده اند.
لذا این شرکت ها جهت بازگشت سرمایه علیرغم سود اندک حاصله، ناگزیر به ادامه تولید و عدم کاهش تولید در اینگونه میادین می باشند.
3.پیش بینی افزایش تولید عرضه کنندگان عمده نفت خامسرمایه گذاری‌ها و پروژه های توسعه ای متعدد در میادین نفتی در عراق پسا صدام و اعلام افزایش تولید و صادرات نفت خام در اثر برداشته شدن تحریم ها در ایران پسا برجام از جمله عواملی هستند که حتی قبل از وقوع باعث تأثیر روانی بر بازار نفت شده اند.
پیش بینی افرایش تولید نفت توسط عراق تا سطح 12 و بعضاً 17 میلیون بشکه در روز تا سال 2017 و نیز احتمال افزایش تولید ایران به میزان یک میلیون بشکه در روز با رفع تحریم ها در سال 2016 باعث شده تا پیش بینی پیشی گرفتن هر چه بیشتر عرضه بر تقاضا بیش از پیش محتمل تر گردد.
4. عدم وحدت منافع در اوپک و تأثیر گذاری اندک این سازمان بر بازار نفتسازمان کشورهای صادرکننده نفت خام( اوپک) که زمانی تأمین کننده حدود پنجاه درصد تقاضای جهانی نفت خام بوده است، اینک اندکی بیش از یک سوم عرضه نفت خام را بر عهده دارد.
با توجه به اینکه تصمیم گیری در این سازمان بر اساس اجماع همه اعضا صورت می گیرد، اندک تضاد منافع میان اعضای این سازمان خطری بالقوه برای اجماع اعضای آن در مقاطع حساس می باشد.
تجربه ماه های اخیر نیز نشان می دهد که به علت برخی اختلافات سیاسی و تضاد منافع میان بعضی از اعضای این سازمان، اوپک صرفاً ناظر کاهش بی رویه قیمت نفت خام بوده و تصمیمات آن نه تنها از از افت قیمت نفت خام جلوگیری نکرده است که این افت قیمت را تشدید نیز نموده است.
5. عدم هماهنگی بین کشورهای تولید کننده نفت ( اوپک و غیر اوپک)برخی از کشورهای عضو اوپک کاهش سطح تولید نفت خام و متعادل سازی عرضه و تقاضا را منوط به کاهش سطح تولید سایر کشورهای عرضه کننده نفت خام غیر عضو اوپک نظیر روسیه می دانند و معتقدند کاهش سطح تولید نفت توسط اوپک که فقط یک سوم بازار نفت را در اختیار دارد بدون کاهش تولید توسط تولید کنندگان و صادر کنندگان دیگر نفت قادر به ایجاد تعادل در بازار نخواهد بود بویژه که با توجه به اینکه تولید کنندگان غیر عضو اوپک تعهدی به سطح تولید ندارند می توانند با افزایش تولید، کاهش سطح تولید توسط اوپک را جایگزین نموده و مشتریان نفت اوپک را تصاحب کنند که این امر در نهایت به ضرر کشورهای عضو اوپک خواهد بود.
چشم انداز آتی بازار نفتروند فعلی عرضه و تقاضای بازار نفت شانس چندانی را برای افزایش قیمت نفت خام در کوتاه مدت باقی نمی گذارد و ممکن است با عملی شدن افزایش تولید نفت ایران و عراق در ماههای پیش رو، قیمت نفت همچنان به سقوط آزاد خود ادامه دهد. قیمت های پایین تر از 30 دلار نه تنها تولید شیل نفت را با مشکل و عدم صرفه اقتصادی مواجه می کند بلکه عمده نفت خام تولیدی در اروپا و خشکی را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.
در حال حاضر اکثر کشورهای تولید کننده نفت، چه توسعه یافته و چه در حال توسعه از قیمت های پایین نفت و در نتیجه درآمد پایین متضرر شده و برخی با بحران کسری بودجه مواجه شده اند.
لذا انتظار می رو با روند خروج تدریجی و البته موقتی پاره ای از تولید کنندگان نفت شیل و نیز تشکیل جلسه احتمالی اضطراری کشورهای عضو اوپک جهت تنظیم بازار نفت، روند نزول قیمت نفت متوقف شده و به سطح 50-30 دلار ارتقا یابد، اما رسیدن به قیمت های اروپایی بالای صد دلار برای هر بشکه نفت خام در آینده ای نزدیک به هیج وجه قابل تصور نیست.
*دکترای نفت ـ مرکز تحقیقات تلفیقی نفت ـ دانشگاه برگن ـ نروژ
