شعیده شفیعی در روزنامه شرق نوشت: در چند روز گذشته، جدیدترین گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری (The Travel & Tourism Competiveness Report ٢٠١٥) از سوی مجمع جهانی اقتصاد (World Economic Forum) منتشر شد.
این گزارش هر دو سال، یک‌بار منتشر می‌شود و به بررسی وضعیت رقابت‌پذیری صنعت گردشگری در سطح جهان می‌پردازد. گزارش جدید این نهاد با محاسبه ١٤ رکن اصلی و ٩٠ زیرشاخص، به رتبه‌بندی ١٤١ کشور دنیا از این منظر پرداخته است.
این گزارش در حالی منتشر می‌شود که جهان با ناامنی‌های بسیاری مواجه است؛ از تهدیدهای تروریستی در خاورمیانه گرفته تا تنش‌های ژئوپلیتیکی در اوکراین و بیماری‌های همه‌گیر در جنوب شرق آسیا. این ناامنی‌ها اگرچه بر صنعت گردشگری آثار مستقیم دارند؛ اما گزارش مذکور حاکی از رشد تعداد گردشگران در سطح جهان است.
تاریخچه
صنعت گردشگری در دهه‌های اخیر از اهمیت بسیاری در توسعه کشورها برخوردار شده است. درآمدها و ایجاد شغل‌های متعدد، سران کشورها را به توسعه گردشگری تشویق می‌کند. نهادهای بین‌المللی هم در یک دهه اخیر، تلاش کرده‌اند به بررسی و مطالعه وضعیت رقابتی این صنعت در سطح جهان بپردازند.
اولین‌بار شورای جهانی گردشگری و سفر (WTTC) بین سال‌های ٢٠٠١ تا ٢٠٠٤ شاخصی را به نام «پایش رقابت‌پذیری» معرفی کرد که چندین مفهوم اساسی را برای توسعه صنعت گردشگری در‌بر داشت. با وجود استقبال جامعه جهانی، دامنه این شاخص محدود بود و به همین دلیل مجمع جهانی اقتصاد (WEF) و چند عضو دیگر، به همکاری فراخوانده شدند تا عمق و گستره داده‌ها بیشتر شود.
در ٩ سال گذشته، مجمع جهانی اقتصاد شاخص جدیدی را در این حوزه با نام «گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری»، معرفی کرده است که دربرگیرنده زیرشاخص‌هایی است که درنهایت باعث تسهیل یا رقابتی‌شدن سفر و گردشگری می‌شوند.
شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری
«شاخص رقابت‌پذیری سفر و گردشگری» چهار شاخص فرعی دارد. اولین گروه شامل موارد مرتبط با سیاست‌گذاری، دومین گروه شامل عناصر فضای کسب‌وکار، سومین گروه شامل عوامل زیرساختی و چهارمین گروه شامل منابع انسانی، فرهنگی و طبیعی است.
این شاخص عددی بین یک تا هفت است که هرچه به عدد هفت نزدیک‌تر شود، سطح توسعه‌یافتگی بیشتر را نشان می‌دهد. اطلاعات این گزارش با کمک سازمان‌هایی مانند انجمن بین‌المللی حمل‌و‌نقل هوایی (IATA)، انجمن بین‌المللی حفاظت از محیط زیست (IUCN)، سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) و شورای جهانی سفر و گردشگری (WTTC) جمع‌آوری می‌شود.
یافته‌های اصلی گزارش
مجمع جهانی اقتصاد، چهار نتیجه را در گزارش جدید خود به‌عنوان یافته‌های اصلی منتشر کرده است که این یافته‌ها عبارتند از:
١- به‌طور‌کلی در دو سال گذشته رشد صنعت گردشگری سریع‌تر از رشد اقتصاد جهانی بوده است.
٢- کشورهایی در این صنعت عملکرد بهتری داشته‌اند که فرصت‌های جدیدی برای گردشگران ایجاد کرده‌اند. کشورهای نوظهور و در‌حال‌توسعه با درک اهمیت خدمات آنلاین و بازاریابی (به‌ویژه در زمینه اینترنت موبایل) عملکرد بهتری از سایر کشورها در جذب گردشگران جوان داشته‌اند.
٣- توسعه گردشگری فرصت‌های بسیاری برای خلق فرصت‌های شغلی و مهارتی ایجاد کرده است. چندین کشور از گروه کشورهای در‌حال‌توسعه در میان ٥٠ کشور اول این رتبه‌بندی قرار دارند.
٤- توسعه گردشگری امری پیچیده است و نیاز به همکاری بین وزارتخانه‌های مختلف و گاه مشارکت‌های بین‌المللی دارد. همچنین همکاری بخش خصوص و دولتی در جهت تأمین مالی و غلبه بر تنگناهای نهادی و سازمانی، امری ضروری است.
وضعیت مناطق مختلف
براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، اسپانیا در مکان اول رتبه‌بندی کشورها از نظر شاخص‌های صنعت گردشگری قرار دارد. قاره اروپا بهترین وضعیت را از لحاظ وضعیت صنعت گردشگری به خود اختصاص داده است. شش کشور از ١٠ کشور اول رتبه‌بندی، در قاره اروپا قرار دارند.
فرانسه رتبه دوم، آلمان سوم، بریتانیا پنجم، سوئیس ششم و ایتالیا در مکان هشتم رتبه‌بندی جهانی جای گرفته‌اند. ایالات متحده با رتبه چهارم، کانادا با رتبه دهم، برزیل با رتبه ٢٨، مکزیک با رتبه ٣٠ و پاناما با رتبه ٣٤ در قاره آمریکا قرار دارند. در منطقه آسیا- پاسیفیک، استرالیا رتبه هفتم، ژاپن رتبه نهم، سنگاپور رتبه ١١، هنگ‌کنگ رتبه ١٣ و نیوزیلند رتبه ١٦ را به خود اختصاص داده‌اند. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، امارات رتبه ٢٤، قطر رتبه ٤٣، بحرین ٦٠، مراکش ٦٢ و عربستان‌سعودی رتبه ٦٤ جهان را از آن خود کرده‌اند. در صحرای آفریقا، کشور آفریقای جنوبی رتبه ٤٨، جزایر سیشل رتبه ٥٤، موریس رتبه ٥٦، نامیبیا ٧٠ و کنیا رتبه ٧٨ را به خود اختصاص داده‌اند.
تعداد گردشگران و درآمد گردشگری
براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، تعداد گردشگران وارد‌شده به ایران، از ٥٠٠ هزار نفر در سال ١٩٩٥ به چهار‌میلیون‌و ٧٦٩ هزار نفر در سال ٢٠١٣ افزایش یافته است. درآمد ایران از ورود گردشگران در سال مذکور، بالغ بر یک‌میلیارد‌و ٢٩٤ میلیون دلار بوده است؛ به عبارت دیگر هر گردشگر خارجی به‌طور متوسط ٢٧١ دلار برای ایران درآمد ایجاد کرده است.
درآمد حاصل از ورود گردشگران با تشديد تحريم‌ها از انتهاي سال ٢٠١١ (دولت دوم محمود احمدي‌نژاد) كاهش يافت و از ٢,٥ ميليارد دلار در سال ٢٠١٠ به يك ميليارد دلار در سال ٢٠١٢ رسيد. اين كاهش مي‌تواند ناشي از كاهش ارزش ريال در برابر دلار به دليل نوسانات شديد ارزي در اين سال‌ها نيز باشد.
همچنین ارزش افزوده ایجاد‌شده در این بخش، در سال ٢٠١٤ معادل هشت‌میلیارد‌و ٢٣٩میلیون دلار بوده است که این رقم ٢/٢ درصد را از تولید ناخالص داخلی ایران تشکیل می‌دهد. براساس تخمین مجمع جهانی اقتصاد، در سال ٢٠١٤ اشتغال در این صنعت ٤١٤ هزار نفر بوده است که ٩/١ درصد از کل اشتغال را تشکیل می‌دهد و نسبت به دوره قبل، ٩/٣ درصد رشد دارد.
جایگاه ایران در صنعت گردشگری جهان
براساس گزارش «رقابت‌پذیری سفر و گردشگری ٢٠١٥»، ایران در بین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، رتبه دوازدهم را به خود اختصاص داده است. امارات‌متحده‌عربی جایگاه اول منطقه‌ای را از نظر این شاخص دارد و قطر و بحرین در جایگاه‌های دوم و سوم منطقه قرار دارند. همچنین کشورهای کویت، الجزایر، موریتانی و یمن در این رتبه‌بندی بعد از ایران قرار گرفته‌اند.
بررسی زیرشاخص‌ها نشان می‌دهد درخصوص توانمندی محیطی، وضعیت ایران نسبت به کشورهای منطقه مساعد نیست؛ اما در زمینه منابع طبیعی و فرهنگی، ایران جایگاه خوبی نسبت به این کشورها دارد. درباره زیرساخت‌ها و سیاست‌گذاری در بخش گردشگری هم، وضعیت بینابینی مشاهده می‌شود.
بدترین رتبه ایران، مربوط به زیربخش اولویت‌بخشی به سفر و گردشگری با جایگاه ١٣٠جهان است و بهترین رتبه، مربوط به رقابت قیمتی در صنعت گردشگری است که از نتایج افزایش شدید نرخ ارز در سال‌های ١٣٩٠ و ١٣٩١ است. افزایش نرخ ارز در این سال‌ها، سبب شد قدرت خرید ارزهای خارجی در مقابل ریال به‌شدت افزایش یابد و سفر به ایران برای گردشگران خارجی به‌شدت ارزان‌تر شود.
این مسئله اگرچه آثاری مثبت بر بهبود جایگاه این زیرشاخص دارد؛ اما بر رتبه کلی گردشگری ایران اثر چندانی نداشته است. درخصوص زیرشاخص‌های منابع انسانی، پایداری محیطی، اولویت‌بخشی به سفر و زیرساخت‌های خدمات گردشگری نیز فاصله زیادی بین ایران و کشورهای منطقه وجود دارد.
هر کدام از زیربخش‌ها دارای نماگرهای کوچک‌تری هستند که مجال بررسی آنها در این نوشتار وجود ندارد؛ اما به صورت کلی، بهترین رتبه در این نماگرها مربوط به شیوع ایدز با رتبه یک، مالیات بر بلیت و هزینه‌های فرودگاهی با رتبه سه و میزان ثبت‌نام در مدارس ابتدایی با رتبه پنج است. بدترین نماگرها هم مربوط به تعداد تخت‌های بیمارستانی و میزان مشارکت کارکنان زن هر دو با رتبه ١٤٠، اولویت صنعت گردشگری برای دولت با رتبه ١٣٥ و میزان آموزش کارکنان با رتبه ١٣٤ است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
«گزارش رقابت‌پذیری سفر و گردشگری» یک مقایسه بین‌کشوری از سطح رقابت‌پذیری صنعت گردشگری است که ابزار خوبی برای دولت‌ها و بخش خصوصی در جهت توسعه این صنعت فراهم می‌کند. سیاست‌گذاران و فعالان این حوزه، می‌توانند با رصدکردن نقاط ضعف و قوت کشور به بهبود سیاست‌ها و زیرساخت‌ها در این حوزه بپردازند. براساس آخرین گزارش این نهاد بین‌المللی، ایران در جایگاه نود‌و‌هفتم جهان از نظر رقابت‌پذیری در صنعت گردشگری قرار دارد که نسبت به گزارش سال ٢٠١٣، یک رتبه بهبود نشان می‌دهد.
ایران ( تا سال ٢٠١٣) با دارابودن ١٩ سایت میراث جهانی یونسکو، پتانسیل خوبی برای جذب گردشگران خارجی دارد؛ اما آن‌طور که از گزارش مجمع جهانی اقتصاد برمی‌آید، موانع سیاستی و زیرساختی بر سر توسعه گردشگری وجود دارند که باید مرتفع شوند.
