معمای البغدادی

الف) محاصره شدن وی در موصل: این دیدگاه بر این باور است که با آغاز عملیات آزادسازی موصل، البغدادی در این شهر محاصره شده است. برخی گزارش‌ها حاکی است که نیروهای داعش (با اعلام خلافت البغدادی در سال 2014 ) با تسخیر موصل در سال 2014 اقدامات دفاعی خود در این شهر را شروع کردند. بر همین اساس، حفر خندق و تونل‌های زیرزمینی از همان سال 2014 در موصل و حوالی آن شروع شد. این تونل‌ها کارویژه‌های زیادی داشتند: از ذخیره‌سازی آذوقه و مهمات گرفته تا کمین و حمله غافلگیرانه به دشمن و مهم‌تر از همه پنهان شدن نیروها و رهبری داعش در این تونل‌ها. نیروهای عراقی با تسخیر روستاهای اطراف موصل و سپس مناطقی از این شهر، تعدادی روزنامه، غذاهای کنسرو شده و سلول‌های خورشیدی برای شارژ گوشی‌های موبایل در این تونل‌ها یافتند. با توجه به اینکه یکی از ویژگی‌های اصلی این تونل‌ها پنهان ماندن از حملات دشمن و خارج شدن از تیررس دشمن است، برخی بر این باورند که البغدادی در یکی از این تونل‌ها که شاید هنوز کشف نشده مخفی شده باشد. این تونل‌ها به شکلی تو در تو به امکانات عجیبی مانند برق و اتاق‌های استراحت و کولرهای گازی تجهیز شده است. این تونل‌ها در بخش وسیعی از شمال و غرب عراق یعنی استان‌های نینوا، الانبار، صلاح‌الدین و دیاله و نیز بعشیقه در موصل ایجاد شده‌اند و برخی احتمال می‌دهند البغدادی در میان این مناطق و در داخل این تونل‌ها در تردد باشد. در همین ارتباط، دیدگاهی دیگر معتقد است البغدادی همراه با «فوزی علی نعیمه» که بمب‌ساز داعش است در خفا به سر می‌برد. او هنوز در موصل است اما در مکانی مخفی با برخی نزدیکان خود به سر می‌برد.

ب) تغییر چهره: دیدگاه دیگر معتقد است که البغدادی با چهره‌ای تغییر یافته در میان مردم در حال زندگی است. روزگاری ابومحمد العدنانی، سخنگوی وقت داعش، خطاب به نیروهای داعش می‌گفت «شیخ ما البغدادی» در میان شما است در حالی که شما نمی‌دانید. آنچه این دیدگاه را تقویت می‌کند این ادعاست که گفته می‌شود بسیاری از نیروهای داعش با چهره‌ای تغییر یافته در حال گریز از موصل و رقه هستند. بر همین اساس، گفته می‌شود رهبر داعش نیز احتمالا با چهره‌ای تغییر یافته در میان مردم زندگی می‌کند. او برای ناشناخته ماندن از تلفن یا ابرازهای الکترونیکی و برقی استفاده نمی‌کند تا مبادا «رد او زده شود.» گفته می‌شود رهبر داعش با حرکات ایما و اشاره‌ و بدون استفاده از صوت با مجموعه رهبران این گروه ارتباط برقرار می‌کند.

پ) کشته‌شدن در بمباران هوایی: دیدگاه دیگر معتقد به کشته شدن اوست. این دیدگاه می‌گوید رهبر داعش از سال 2014 به این‌سو دیده نشده است. کشته شدن او از همان سال 2014 مطرح بوده است. در سال‌های بعد حتی در سال 2016 نیز بارها از مرگ او سخن به میان آمد اما بلافاصله تکذیب شد. نیروهای ارتش عراق یک‌بار در سال 2016 اعلام کردند که البغدادی بر پشت یک وانت در کنار محافظانش دیده شده است. حتی اگر البغدادی کشته هم شده باشد اما این مساله تغییری در عملیات‌ داعش به‌وجود نمی‌آورد. ریچارد بارت می‌نویسد؛ سیستم فرماندهی داعش براساس تفویض اختیار به فرماندهان و زیرمجموعه‌ها شکل گرفته است. بر این اساس، در صورت کشته شدن رهبر، کمیته شریعت از اختیار انتخاب رهبر جدید برخوردار است. افزون بر این، فرماندهان و زیرشاخه‌ها از اختیار عمل برخوردارند. تاکنون دو نفر به‌عنوان جانشینان بالقوه البغدادی ذکر شده اند: یکی ترکی البنعلی بود که یک تبعیدی و ایدئولوگ بحرینی بود و دیگری، ابوعلاء العفری نام دارد که روابط نزدیکی با البغدادی دارد. با این حال، این مساله رسما از سوی داعش تایید نشده است. این دیدگاه معتقد است که کشته شدن «ابو مسلم الترکمانی» و ابو علی الانباری، عمر الشیشانی و ابو مالک (مسوول برنامه تسلیحات شیمیایی این گروه) یک قدم نیروهای ائتلاف را به البغدادی نزدیک کرده است.

ت) مسموم شدن البغدادی: برخی گزارش‌ها بر این باورند که به‌دلیل رقابت‌های درونی در داعش یا به‌دلیل رسوخ عوامل نفوذی دشمن، ممکن است البغدادی مسموم شده و کنج عزلت گزیده باشد. این دیدگاه حتی پا را فراتر گذاشته و می‌افزاید او به‌دلیل مسمومیت دچار فلج و نقص عضو شده است. این سناریو هم چندان محتمل نیست زیرا براساس منشور سازمانی داعش، رهبر باید از سلامت جسمی و عقلی برخوردار باشد. از آنجا که رهبر این گروه خود را خلیفه مسلمین و از تبار قریش و پیامبر می‌داند، بنابراین ویژگی‌های سلامت عقلی، بلوغ، مرد بودن و آزاد بودن در زمره ویژگی‌های خلیفه شمرده شده است. در صورت هرگونه نقصی در رهبری داعش، بی‌تردید کمیته شریعت بدون هیچ عذری حکم به عزل او از رهبری می‌داد. کمیته شریعت از اقتدار عزل رهبر داعش و گماردن رهبری جدید به جای او برخوردار است. نکته دیگر آنکه، با توجه به اینکه نیروهای داعش مبارزان و مهاجرانی از کشورهای مختلف هستند، بسیاری از آنها به بهانه درآمد به این گروه پیوسته‌اند. دولت آمریکا جایزه دستگیری البغدادی را از 10 میلیون دلار به 25 میلیون دلار افزایش داد. این رقم به مذاق بسیاری خوش می‌آید. در صورت نقص عضو او، این احتمال مطرح شده که برخی نیروهای داعشی ممکن است مبادرت به دستگیری و تحویل او کنند. در هر حال، این دیدگاه معتقد است مسمومیت احتمالی البغدادی ناشی از رقابت‌های درونی و توطئه محافظان اوست.

ث) زخمی شدن: یک دیدگاه هم معتقد به زخمی شدن اوست. خبر زخمی شدن البغدادی بارها تکرار شده است. اگرچه این مساله دور از ذهن نیست اما زخمی شدن به حدی نبود که موجب ناتوانی وی در انجام وظایفش شود. برخی فرماندهان عراقی می‌گویند اطلاعات موثقی دارند که البغدادی با وجود زخمی شدن و سپری کردن دوران نقاهت بارها از شهرهای باعج و تلعفر دیدار کرده و دستوراتی را به «والیان» داده است. فرماندهان عراقی می‌گویند آن دسته از قبایلی که پیرو البغدادی هستند به او پناه داده‌اند. گفته شده میزان جراحت البغدادی یکی از اسرار سازمانی این گروه است. دشمنان البغدادی می‌گویند زخمی شدن او به این معناست که به وی نزدیک‌تر شده‌اند. گزارش‌ها در مورد زخمی‌شدن او حاکی از آن است که البغدادی در شهر شرقات زخمی شده است؛ برخی دیگر از گزارش‌ها معتقدند او در موصل زخمی شده و آسیب‌های جدی به کمر او وارد آمده و تا چند ماه قدرت تحرک نداشت. فقط پزشکان نزدیک به او و برخی پرستارها از شرایط او مطلعند. «حامد خلیل‌اف»، اهل ازبکستان که ارتباط نزدیکی با عمر الشیشانی (معروف به ریش قرمز داعش) داشت، در اوت 2015 در شهر باعج نزدیک شرقات دستگیر شد. او اطلاعاتی از دیدار خود با البغدادی داده و اشاراتی مبهم نیز به زخمی شدن او داشت. گاردین می‌نویسد: تعدادی از رهبران رده‌میانی و بالای داعش که دستگیر شده‌انداز زخمی شدن البغدادی اطلاعاتی به نیروهای اطلاعاتی داده‌اند.‌ هاشم الهاشمی که متخصص مسائل داعش است، تایید کرده که البغدادی چند بار زخمی شده و چند ماهی مجبور به عزلت و استراحت بود. در زمانی که العدنانی به‌عنوان سخنگوی داعش، زنده بود وقتی سخن از زخمی شدن البغدادی و کناره گیری او مطرح شد، چنین پاسخ داد: «آیا باور می‌کنید که خلافت با شهادت خلیفه به پایان برسد؟ ما شما را مطمئن می‌کنیم که امیر البغدادی زنده است.»

ج) فرار به رقه: دیدگاه آخری که مطرح شده فرار به رقه است. به تازگی اعلام شد که فرماندهان داعش در سوریه از نیروهای خود در موصل خواسته‌اند از این شهر عقب‌نشینی کرده و به رقه بازگردند تا پایتخت خلافت را از گزند دشمنان خلافت مصون دارند. این دیدگاه معتقد است که با شدت یافتن عملیات ارتش عراق و نیروهای ائتلاف در موصل و آزادی تقریبا 80 درصدی این شهر، دیگر جایی برای پنهان شدن باقی نمانده است. با شناسایی تونل‌های مخفی این گروه و پاکسازی کوچه به کوچه و خانه به خانه، این احتمال تقویت شده که البغدادی به رقه گریخته است.

سناریوهای مرگ

با تمام این تفاصیل، کسی از سرنوشت البغدادی خبر ندارد. تحلیلگران بر این باورند که اگرچه مرگ البغدادی بر داعش اثرگذار است، به‌ویژه که او رهبری کاریزماتیک، دارای دانش دینی و فردی بسیار باانگیزه معرفی شده است. با این حال مرگ او نمی‌تواند بر روح و روان نیروهای داعش تاثیر آن چنانی داشته باشد چراکه نیروهای داعش به‌قدر کافی در عراق، سوریه و لیبی تحت‌فشار هستند. اما مرگ او می‌تواند تا حدود زیادی بازی را تغییر دهد به این معنا که شاهد ریزش‌های زیاد در داعش خواهیم بود؛ شاهد تسویه‌های درونی خواهیم بود و با کاهش درآمدهای این گروه و تشدید حملات شاهد فرار داعشی‌ها به کشورهای خود خواهیم بود. العدنانی زمانی که زنده بود پیش‌بینی اینجا را هم کرده بود. او گفته بود دیگر نیازی به مهاجرت مهاجران به دیار خلافت نداریم. آنها باید در کشورهای خود بمانند و در قالب «گرگ‌های تنها» عملیات‌های انفرادی انجام دهند. برخی کارشناسان معتقدند مرگ البغدادی به این بستگی دارد که چگونه داعشی‌ها بحران را مدیریت کنند، هرچند این مساله وحدت و انسجام سازمانی آنها را متاثر خواهد ساخت. بقای داعش بستگی به این دارد که این گروه چگونه می‌تواند خود را با شرایط در حال تغییر منطبق سازد. داعش تاکنون نشان داده که از قابلیت انطباق‌پذیری با شرایط و محیط برخوردار است. بنابراین مرگ البغدادی اگرچه در نگاه اول ممکن است بر وحدت سازمانی این گروه تاثیر بگذارد اما برخی کارشناسان داعشی‌ها را به «جیوه» تشبیه کرده‌اند که وقتی روی زمین ریخته شود یکدیگر را می‌یابند و دوباره به‌هم وصل می‌شوند. این «وصل شدن دوباره» بستگی به مدیریت بحران از سوی داعش دارد.