همزمان با تحولات منطقه خلیج فارس و قطع روابط دیپلماتیک برخی از کشورهای عربی با قطری‌ها، این سوال مطرح است که آیا ایران می‌تواند به شریک مهم تجاری قطر تبدیل شود؟ «دنیای اقتصاد» در گزارشی با بررسی بخش‌های برگزیده و مهم اقتصادی قطر، فرصت‌های جدید این کشور برای ایران را شناسایی کرده است.
به گزارش دنیای اقتصاد، در موضوع پررنگ شدن اختلافات قطر با عربستان و دولت‌های عربی، جدا از نقشی که ایران در مسائل سیاسی می‌تواند ایفا کند، همکاری‌های دوجانبه و افزایش تعاملات تجاری با این کشور نیز که همواره در برابر سیاست‌های ضدایرانی مقاومت داشته، دارای اهمیت است.
بررسی داده‌های آماری در یک دوره 15ساله نشان می‌دهد که ارزش دلاری مبادلات برون‌مرزی ایران و قطر بسیار پایین و در حداقل است. در این میان این فرصت برای ایران فراهم است تا در کنار سایر رقبا، سهم خود را در مبادلات غیرنفتی با قطر به‌خصوص در گروه کالاهایی چون چدن، آهن، فولاد، محصولات شیمیایی آلی، گچ، آهک، سیمان، محصولات لبنی و ... افزایش دهد.
در کنار این موارد، همکاری در حوزه انرژی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک، جذب سرمایه‌های سرمایه‌گذاران قطری، تعاملات دوجانبه بخش خصوصی ایران و قطر، فعالیت در حوزه کشاورزی و توسعه تعاملات گردشگری از دیگر زمینه‌های همکاری با قطری‌ها به حساب می‌آید.
آیا ایران می‌تواند به شریک مهم تجاری قطر تبدیل شود؟ این سوال در حالی مطرح می‌شود که مناقشه قطر با 5 کشور عربی شامل عربستان، امارات، بحرین، مصر و لیبی کلید خورده و البته کشورهای دیگر نیز به این ائتلاف علیه قطر پیوسته‌اند. با توجه به میزان واردات قطر و تامین نیاز این کشور از کشورهای نام برده به‌خصوص عربستان و امارات، فرصت‌های جدیدی برای ورود به بازار قطر در اختیار سایر شرکای تجاری آن قرار گرفته است.
ایران نیز یکی از کشورهایی است که می‌تواند از این فرصت استفاده کند. البته مشابه این بحران را سال گذشته بین روسیه و ترکیه شاهد بودیم که حاصل آن گشوده شدن بازاری بزرگ به روی ایران بود. اما این فرصت به‌دلیل وجود برخی چالش‌ها از بین رفت و صادرکنندگان ایرانی نتوانستند از فرصت طلایی به‌دست‌آمده استفاده کنند.
حال با توجه به ائتلافی که علیه قطر در بین برخی از کشورها شکل گرفته، بازاری کوچک‌تر از بازار روسیه پیش روی ایرانی‌ها قرار دارد و فرصتی دیگر برای صادرکنندگان مهیا شده است. قطر چهاردهمین شریک تجاری ایران است. اما پتانسیل خوبی برای افزایش مراودات تجاری بین دو کشور موجود است. حال با توجه به بحران به‌وجود آمده، «دنیای اقتصاد» در گزارشی به بررسی فرصت‌های تجاری با قطر پرداخته است.
تجارت قطر با کشورهای ائتلاف عربی
هرچند قطر کشوری ثروتمند محسوب می‌شود که دارایی‌های زیادی را در دنیا در اختیار دارد، اما با این وجود این کشور برای تامین برخی از نیازهای خود همچنان به سایر کشورهای دنیا وابسته است. امارات بزرگ‌ترین شریک تجاری قطر و عربستان سعودی دومین شریک تجاری آن در جهان هستند. این دو کشور از جمله کشورهایی هستند که این روزها سر ناسازگاری با قطر دارند. آمارها نشان می‌دهد کالاهایی همچون لبنیات، تخم مرغ، عسل، محصولات آهن، فولاد، پلاستیک، حیوان زنده، تجهیزات الکترونیک، صابون، روغن، شمع، نوشیدنی، غلات، افزودنی‌ها به‌شیر، گوشت، سنگ، گچ و سیمان از سوی عربستان به قطر صادر می‌شود. همچنین اصلی‌ترین کالاهای صادراتی امارات به قطر عبارتند از: مروارید، سنگ‌ها و فلزهای گرانبها، رآکتور و سایر تجهیزات هسته‌ای، نمک، سولفور، خاک، سنگ، گچ، آهک و سیمان، تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، وسایل نقلیه غیر از قطار، آهن و فولاد، مس و محصولات وابسته به آن، پوشاک و زیورآلات، عطر و لوازم آرایشی-بهداشتی، محصولات سنگی، گچی، سیمانی و میکائی. بحرین نیز کالاهایی نظیر سنگ‌‌آهن، تفاله و خاکستر، سوخت‌های معدنی و تولیدات تقطیری، مروارید، سنگ‌ها و فلزهای گرانبها، آلومینیوم و محصولات وابسته به آن، انواع نوشیدنی و سرکه، مبل، لوازم روشنایی و تجهیزات پیش‌ساخته، رآکتور و سایر تجهیزات هسته‌ای، وسایل نقلیه غیر از قطار، پلاستیک و مواد وابسته به آن و محصولات آهن و فولاد را به قطر صادر می‌کند.
مصر به‌عنوان یکی دیگر از تحریم‌کنندگان قطر هم تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی، مبل، لوازم روشنایی و تجهیزات پیش‌ساخته، سبزیجات و ریشه‌های خاص، میوه‌جات و آجیل، پلاستیک و محصولات وابسته به آن، سوخت‌های معدنی و تولیدات تقطیری، میوه و سبزیجات فرآوری شده، لبنیات، تخم‌مرغ و عسل و محصولات سنگی، گچی، سیمانی و میکائی را به این کشور صادر می‌کند.
فرصت تجارت با قطر
در زمینه بازرگانی و اقتصادی، ایران می‌تواند راه را برای خروج قطر از محاصره اقتصادی - ارتباطی فراهم کند و این فرصت بزرگی برای بازرگانان و تجار ایران است که به خصوص در حوزه تامین مواد غذایی و کشاورزی قطر (مایحتاج روزانه) گام بردارند؛ اتفاقی که به رونق بنادر و کشتیرانی ایران به خصوص در استان بوشهر (بندر بوشهر) می‌انجامد.
قطر یک کشور کوچک در شرق شبه جزیره عربستان است و تنها مرز زمینی را با عربستان دارد. سایر مرزهای قطر از طریق دریا با بحرین، امارات و ایران است. حالا در شرایطی که عربستان، بحرین و امارات مرزهای زمینی، آبی و هوایی خود را روی این کشور بسته‌اند تنها مرز این کشور به‌سوی جهان ایران است، اتفاقی که می‌تواند برای تامین مایحتاج این کشور و دسترسی آن به کشورهای دیگر یک فرصت بزرگ محسوب شود.
فقط کافی است به این نکته توجه شود که پیش از این روزانه 600 تا 800 کامیون به صورت میانگین از گذرگاه ابوسمره (مرز زمینی قطر و عربستان) عبور می‌‌کردند و معمولا کالاهای ضروری از جمله تره‌بار و کالاهای کشاورزی را به قطر می‌بردند. با توجه به توقف این ارتباط، این مناقشه می‌تواند فرصت جدیدی برای تجار ایرانی باشد تا از طریق لنج و دریا کالاهای ضروری را به این کشور برسانند و جای آن 800 کامیون روزانه کالای ضروری، تره‌بار و... را پر‌کنند. ایران نزدیک به 250 کیلومتر مرز آبی (دریایی) با قطر دارد و از شمالی‌ترین نقطه خاک قطر (شهر الرویس) تا ساحل بندر دیر در استان بوشهر حدود 185 کیلومتر فاصله است.
همکاری‌های دوجانبه در حوزه «انرژی»، «سرمایه‌گذاری‌های مشترک»، «جذب سرمایه‌های سرمایه‌گذاران قطر»، «تعاملات دوجانبه بخش‌خصوصی»، «فعالیت در حوزه کشاورزی»، «توسعه تعاملات گردشگری» و «توسعه تبادلات غیرنفتی» از جمله مهم‌ترین زمینه‌های همکاری دو کشور همسایه ایران و قطر به‌شمار می‌روند. آمارهای جهانی نشان می‌دهد قطر با داشتن بالاترین درآمد سرانه در سطح جهان، ثروتمند‌ترین کشور دنیا محسوب می‌شود؛ این موضوع به معنای توان بالای فعالان اقتصادی این کشور در سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف اقتصادی است. در مقابل، ایران از یکسو توان بالایی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی، به‌ویژه سرمایه‌گذاران قطری دارد و از سوی دیگر یکی از مهم‌ترین عرضه‌کنندگان محصولات کشاورزی از جمله سبزیجات، پسته و خرما است و توان بالقوه بالایی در تامین بخش قابل‌توجهی از نیاز بازارهای مصرفی قطر دارد.
در همین راستا کاوه زرگران، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی تهران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» می‌گوید: بازار قطر بازار خوبی برای مواد غذایی ایرانی محسوب می‌شود و ما می‌توانیم تمام مایحتاج قطری‌ها را تامین کنیم. گوشت، مرغ، صیفی‌جات، لبنیات و نان از جمله اقلامی است که قابلیت ورود به این بازار را دارد. صادرات از ایران به قطر از دو مسیر دریایی و هوایی قابل انجام است.
برخی از کالاها که تاریخ مصرف کوتاهی دارند می‌توانند از طریق هوایی به قطر فرستاده شوند و سایر کالاها نیز از راه دریایی. اما در این خصوص مشکلی وجود دارد و آن هزینه حمل‌ونقل است. از این رو به نظر می‌رسد که دولت باید از مشوق‌های لازم برای ورود به بازار قطر استفاده کند. یکی از این مشوق‌ها می‌تواند تقبل هزینه حمل‌ونقل باشد. از سوی دیگر نیاز است با توجه به تجربه از دست دادن بازار روسیه، دولت مسوولیت این کار را به نیروهای جدید و تازه نفس واگذار کند. حتی در این باره می‌تواند با اعتماد به بخش خصوصی، ورود به بازار قطر را به این بخش بسپارد. از دست دادن بازار روسیه باید درس عبرتی برای تمامی متولیان تجارت اعم از دولتی و بخش‌خصوصی باشد.
زرگران ادامه می‌دهد: البته بازار روسیه و قطر با یکدیگر متفاوت هستند. در روسیه با بازاری مواجه بودیم که متکی به مواد کشاورزی بود. اما در قطر بازاری داریم که بر محصولات نهایی تکیه می‌کند. خوشبختانه در این خصوص ایران حرفی برای گفتن دارد. در حال حاضر محصولات لبنی ایران در فروشگاه‌های کشورهایی همچون امارات موجود است.
شکلات و کیک و بیسکویت ایرانی نیز ظرفیت قابل‌توجهی برای صادرات دارند. انواع نان‌های صنعتی نیز هم از جانب ما قابلیت صادرات دارد و هم قطری‌ها خواهان آن هستند و تنها در همین یک کالا، قطر حدود 58 میلیون دلار واردات داشته است. وی همچنین از اعلام آمادگی شرکت‌های ایرانی برای ورود به بازار قطر خبر می‌دهد.
همان‌طور که اشاره شد، در حالی‌که تعاملات اقتصادی یکی از مهم‌ترین مولفه‌های موثر در گسترش روابط بین جوامع امروزی است، براساس آمارهای گمرک روابط تجاری بین ایران و قطر در سطح پایینی است. این موضوع در حالی است که دو کشور با استفاده از موقعیت‌ها و ویژگی‌های منحصربه فرد خود مانند کمی فاصله جغرافیایی یا موقعیت استراتژیکی آنها در دسترسی طرف مقابل به تولیدات دیگر سرزمین‌ها توان بالایی در توسعه تعاملات اقتصادی دوجانبه با یکدیگر دارند.
در این راستا شناسایی مزیت‌های نسبی هر یک در تامین نیازهای بازار مقابل یکی از راه‌های مناسب توسعه تجارت ایران و قطر محسوب می‌شود و این مساله در حال حاضر و با توجه به شرایط ایجاد شده، ضرورت بیشتری دارد.
فعالان اقتصادی نیز این فرصت را برای ایران بی‌نظیر می‌دانند. محمد لاهوتی رئیس کنفدراسیون صادرات ایران تاکید می‌کند: بازار خوبی پیش روی ایران قرار دارد. البته باید توجه داشت که این شرایط مادام‌العمر نیست و ممکن است در آینده نزدیک و دوره کوتاه‌مدت، اختلافات برطرف شود؛ بنابراین باید به سرعت، از این فرصت برای اقتصاد ایران بهره گرفت. قطر حدود ۴میلیارد دلار از عربستان و امارات متحده عربی، مواد غذایی وارد می‌کند. از سوی دیگر، ایران نیز پتانسیل‌های بسیاری در موضوع تامین مواد غذایی و مایحتاجی که کشور قطر نیاز داشته، دارد.
گرچه این حجم از مبادله اقتصادی بین دو کشور در مقایسه با حجم کل تجارت خارجی ایران بسیار ناچیز است، اما با توجه به قطع رابطه اقتصادی دو شریک اول تجاری قطر با این کشور، پتانسیل افزایش این مبادلات تا حدود 5 میلیارد دلار هم وجود دارد. در واقع قطر ناگزیر است جایگزینی برای واردات مایحتاج خود از عربستان و امارات انتخاب کند و ایران با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی، مذهبی و فرهنگی، بهترین جایگزین خواهد بود.
اما جدا از اینکه مدت‌زمان تداوم تنش در روابط کشورهای نام برده با قطر مشخص نیست، ایران نیز برای دستیابی به بازار قطر رقبای نسبتا سرسختی مانند عمان، هند و چین خواهد داشت و ازاین‌رو در صورت اهمال ایران برای حضور پرقدرت، تکرار قضایای بازار روسیه پس از تنش این کشور با ترکیه، دور از تصور نخواهد بود.
از سوی دیگر، طبق اظهارنظر فعالان حوزه حمل‌ونقل دریایی، کالاهای موردنیاز قطر با شناورهای فلزی غیرکنوانسیونی به این کشور حمل خواهد شد که ظرفیت کمتری دارند و سریعا قادرند این کالاها را به مقصد برسانند. اما بالا بودن قیمت سوخت باعث می‌شود کرایه حمل این کالاها افزایش یابد و قیمت تمام‌شده آن برای مصرف‌کننده در بازار قطر بالا باشد.
ایران چه کالایی را به قطر صادر می‌کند؟
براساس داده‌های گمرک ایران، گروه کالایی «مصنوعات از چدن»، «آهن یا فولاد»، «حیوانات زنده»، «محصولات شیمیایی‌آلی»، «گچ»، «آهک»، «سیمان» و «چربی‌ها و روغن‌های حیوانی یا نباتی» بیش از 73 درصد صادرات ایران به قطر را تشکیل می‌دهند که می‌توان گفت مزیت‌های صادرات غیرنفتی ایران به قطر محسوب می‌شوند. این در حالی است که براساس این گزارش برای توسعه بازار قطر نیاز است از دیگر سیاست‌های کاربردی برای توسعه صادرات غیرنفتی از جمله افزایش تنوع در اقلام صادرات غیرنفتی به بازارهای قطر استفاده کرد؛ در این راستا چند راهبرد قابلیت اجرا دارند. «تنظیم موافقت‌نامه‌های تجارت آزاد و ترجیحی بین دو کشور»، «توسعه تعاملات و همکاری‌های سیستم‌های بانکی»، «تشکیل صندوق مشترک تضمین صادرات برای تامین مالی صادرات»، «ایجاد مراکز تجاری ایرانی در قطر»، «ایجاد بستر مراودات دو سویه بین بازرگانان ایران و قطر»، «توسعه و تقویت خطوط دریایی و هوایی»، «نظارت و ارتقای کیفیت محصولات عرضه شده به بازارهای قطر مطابق با استانداردهای جهانی» و «توسعه هدفمند بازاریابی موثر در بازارهای قطر و شناساندن کالاهای ایرانی» از جمله راهبردهایی هستند که باید در جهت توسعه روابط این دو کشور به کار گرفته شوند.
براساس گزارش موسسه تحقیقاتی تدبیر اقتصاد، قطری‌ها دارای بالاترین درآمد سرانه و یکی از کمترین نرخ‌های بیکاری هستند و با حداقل مشکلات فقر مواجهند. به همین دلیل تمایل مصرفی کالاهای با کیفیت بالا و لوکس در سطح جامعه بسیار بالا است. در مقابل، قطر دارای اقتصادی وابسته به درآمد حاصل از صادرات انرژی است و به‌رغم تلاش‌های این کشور برای تنوع‌بخشی بیشتر به اقتصاد دور از نفت و گاز، بخش عمده درآمد کشور و دولت را صادرات انرژی پوشش می‌دهد. بنابراین در حالی‌که قطر به واردات کالاهای مصرفی بسیار وابسته است، در مقابل به جز انرژی، کالای دیگری برای عرضه به بازارهای بین‌المللی ندارد.
همان‌طور که پیش از این بیان شد، قطر دارای اقتصادی وابسته به نفت و گاز است و به‌رغم تلاش این کشور برای تنوع‌بخشی بیشتر به اقتصاد، به‌دلیل نبود فعالیت چشمگیر در سایر بخش‌های اقتصادی، در دهه گذشته، وابستگی قطر به واردات بیشتر شده و روند حجم و ارزش واردات این کشور در طول زمان افزایش یافته است؛ برای نمونه باید گفت براساس گزارش ITC trade، صددرصد خودروهای مورد تقاضای بازارهای داخلی قطر، وارداتی هستند. براساس این گزارش، ارزش دلاری کل واردات قطر به تفکیک واردات کالاها و واردات خدمات در سال‌های 2000 تا 2015 روند افزایشی داشته و از 6.4 میلیارد دلار در سال 2000 به 1.70 میلیارد دلار در سال 2015 رسیده است.
این در حالی است که براساس پیش‌بینی‌های موسسه تحقیقاتی BMI، ارزش دلاری واردات کالاها و خدمات قطر در 10 سال آتی افزایش خواهد یافت و به 161.1 میلیارد دلار در سال 2025 خواهد رسید. بنابر داده‌های این موسسه تحقیقاتی، نسبت ارزش دلاری واردات قطر به تولید ناخالص داخلی این کشور در بازه زمانی 2000 تا 2015 روند نوسانی داشته و متوسط این سهم در بازه زمانی یادشده حدود 3/ 29 درصد بوده است. براساس پیش‌بینی‌ها این نسبت در 10 سال آینده افزایش خواهد یافت و متوسط این نسبت به 7/ 37 درصد در بازه زمانی 2016 تا 2025 خواهد رسید.
اما آمارهای منتشر شده حاکی از سهم عمده کالاها در بخش واردات این کشور است، چراکه به‌طور متوسط 8/ 63 درصد کل واردات قطر را به خود اختصاص داده‌اند. بنابر داده‌های موسسه تحقیقاتی BMI، سهم کالاها از کل واردات قطر از 1/ 64درصد در سال 2000 به 1/ 79 درصد در سال 2009 افزایش یافته، اما با داشتن روندی نزولی در سال‌های اخیر به 9/ 45درصد در سال 2015 رسیده است. براساس پیش‌بینی این موسسه، این نسبت در 10 سال آینده تغییرات محسوسی نخواهد داشت، اما سهم متوسط یادشده به 5/ 48 درصد در بازه زمانی 2016 تا 2025 تنزل خواهد کرد.
داده‌های بانک‌جهانی از نمایش کلی تنوع واردات کالایی قطر نشان می‌دهد، به‌طور متوسط 87 درصد واردات کالایی دوره زمانی 2000 تا 2014 میلادی را محصولات کارخانه‌ای پوشش داده‌اند. بنابر گزارش Factbook، عمده‌ترین کالاهای وارداتی قطر را ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل، موادغذایی و مواد شیمیایی تشکیل می‌دهند. براساس این گزارش بیش از 31درصد از حجم کالاهای وارداتی قطر از طریق سه شریک تجاری عمده آمریکا، چین و امارات متحده عربی تامین می‌شوند. آلمان، ژاپن، انگلیس، ایتالیا و عربستان از دیگر طرف‌های تجاری قطر در بخش واردات کالا هستند.
روابط اقتصادی ایران و قطر
قطر همسایه جنوبی ایران است و ساختار اقتصادی مشابهی با ایران دارد. این دو همسایه دارای اقتصادی متکی به منابع عظیم سوختی خود هستند و از این رو، فرصت بارزی برای مبادلات برون‌مرزی بین دو کشور وجود نداشته است. روند مبادلات برون‌مرزی ایران و قطر در سال‌های 2000 تا 2015 بیانگر تراز تجاری منفی است؛ به عبارت دیگر همواره ارزش دلاری واردات قطر از ایران بر ارزش دلاری صادرات این کشور به ایران غالب بوده است.
اما روند مبادلات برون‌مرزی غیرنفتی ایران با قطر در بازه زمانی 1380 تا 1394 نشان می‌دهد که نه‌تنها در کل تبادلات، بلکه در تبادلات غیرنفتی هم تراز تجاری ایران با این کشور مثبت بوده و صادرات غیرنفتی ایران بر قطر غالب بر ارزش دلاری واردات ایران از این کشور بوده است. براساس این گزارش شکاف غیرقابل چشم‌پوشی بین ارزش دلاری هر تن کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر و واردات ایران از قطر در سال‌های 1380 تا 1394 وجود داشته است. آمار تجارت خارجی ایران و قطر در سال 1396 نیز معادل 165 میلیون دلار برآورد شده است.
بنابر داده‌های گمرک ایران، کشورمان 291 قلم کالای غیرنفتی با ارزش متوسط هر تن 82 دلار به قطر صادر و 51 نوع کالا با ارزش متوسط 7026 دلار از این کشور در سال 1394 وارد کرده است، اما 10 قلم عمده کالاهای صادراتی غیرنفتی ایران به قطر که حدود 74 درصد کل ارزش صادرات غیرنفتی هستند، محصولاتی خام یا با حداقل ارزش‌افزوده (مانند سیمان) بوده‌اند که با ارزش متوسط هر تن 76 دلار به این کشور عرضه شده است؛ بنابراین می‌توان گفت قدرت رقابتی ایران در مجموعه کالاهای صادرات غیرنفتی بسیار پایین است.
