از روزهایی که فیلم سینمایی «عروس آتش» به نمایش درآمد و مردم درد دختر جوانی به نام «احلام» را که درگیر شرایط سخت زندگی قومی و قبیله ای بود با ناباوری تماشا کردند، سال ها می گذرد.
تا قبل از آن خیلی‌ها نمی دانستند که در مناطق جنوبی و جنوب غرب کشور، چه رسم و رسوماتی بین قبایل حکمفرماست. احلام و سرکشی‌هایش در مقابل یک قبیله و در نهایت خودسوزی او، حتی بچه‌هایی که آن زمان این فیلم را دیدند نیز تا حدودی نسبت به تعصبات کور قبیله ای در ایران آگاه کرد و نشان داد طایفه و قبیله در این کشور، خانم دکتر و غیره نمی‌شناسد.
به قول بازیگر مرد این فیلم «عشیره، عشیره است. قانون عشیره؛ یکی دعوا می کند، همه جلو می روند». حقیقت محض است، حقیقتی که هنوز وجود دارد اما دیگر کسی درباره آن فیلمی نساخت، کتابی ننوشت و این در حالی است که نزاع و خونریزی و قتل، همچنان پای ثابت خیلی از قبیله هاست.
عده ای معتقدند که وضعیت عوض شده و دیگر مانند سالها قبل، شاهد نزاع‌های 100 نفره نیستیم. اما همین دو ماه قبل، بین دو طایفه در رامهرمز ازتوابع استان خوزستان، نزاع منجر به مرگ 22 نفر، آتش گرفتن هفت منزل مسکونی، چهارمغازه، یک خودرو و یک‌موتور سیکلت شد.
درگیری تا پاسی از شب در این مناطق ادامه داشت و صدای تیراندازی مردم را به وحشت انداخته بود. گستردگی این درگیری، چنان بود که یگان ویژه و نیروهای امنیتی به رامهرمز اعزام شدند و اما‌م جمعه رامهرمز با استاندار خوزستان جلسه فوری گذاشت و کار به دخالت رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس کشیده شد.
دو سه روز گذشته نیز استان لرستان، شاهد نزاع های قومی و قبیله ای بود و به واسطه آن، دو نفر به قتل رسیدند. درگیری، شبیخون، سوراخ کردن در و دیوار منزل با شلیک تیر، قتل و انتقام جویی همه از مواردی است که در نزاع های قبیله ای به وفور دیده می شود. فقر چه به لحاظ مالی و چه به لحاظ فرهنگی، یکی از عمده دلایلی محسوب‌مي‌شود که به آوردگاه خشونت و نزاع در قبایل تبدیل شده است. تعصب ناشی از این فقر، سال‌هاست که قابل کنترل نیست.
عشیره سالاری
حرف بسیاری از کارشناسان و جامعه شناسان این است که خشونت قبایل جنوب و جنوب غرب ایران از محرومیت‌هایی که می‌کشند، سرچشمه می‌گیرد.
آنها در فرهنگی رشد می‌کنند که در عین فقر، رسم و رسومات سختگیرانه خود را دارد و تا زمانی که این فقر حاکم است، هیچ میزانی از قانون نمی تواند از وقوع چنین درگیری‌هایی جلوگیری کند. همان دو قبیله رامهرمز که در بالا به آن اشاره شد از دو سال گذشته تاکنون به خاطر انواع درگیری‌ها، بی شمار حکم قصاص و تبعید دریافت کرده‌اند اما همچنان به جان يكديگر می افتند و از کشتن نيز ابایی ندارند.
در این خصوص چندی قبل «عبدالحسین بدوی» مدیر عامل و ريیس هیات مدیره جمعیت سران عشایر عرب خوزستان، همه این درگیری‌ها و جنگ‌های قبیله ای را ناشی از فقر، بیکاری و برخی تعصبات عشیره ای دانسته و گفته بود:« دولت به راحتی می‌تواند میزان این نزاع‌ها را با افزایش اشتغال کاهش دهد. در صورتي كه اشتغال افزايش‌يابد، جوانان ما حداقل نگران از دست دادن فرصت شغلی خود شده و مرتکب خلاف و جنایت نمی شوند».
به گفته بدوی در جمعیت سران عشایر عرب خوزستان 50 تا 60 نفر از سران عشایر عضو هستند که در حل و فصل برخی درگیری ها و نزاع ها، وارد بحث و سازش می شوند. در این جمعیت از افراد فروشنده و توزیع کننده مواد مخدر، افراد خلافکار، افرادی که فساد اخلاقی دارند و افرادی که فاقد گواهینامه یا بیمه خودرو باشند و تصادف کنند، حمایتی نمی شود اما درگیریهای اتفاقی را قبیله متعهد می‌شود و دیه یا هرگونه خسارت آن را می‌پردازد. وی می‌گوید: «در نزاع ها اگر فرد نتوانست از طریق دادگاه به حق خود برسد، از طریق مشورت و گفت‌و‌گو با طرف مقابل سعی می کنیم مسائل را به صورت سنتی حل کنیم».
منافع مادی مشترک، تعصب، نزاع
در بسیاری از جوامع، نظام عشیره‌ای و قبیله‌ای از بین رفته است اما در ایران هر سه نظام شهری، روستایی و عشیره‌ای همچنان وجود دارد و در برخی موارد هیچ قاعده و قانونی نيز جز قانون خود قبول ندارد و تعصب بیداد می کند.
«منافع مادی مشترک، و احساسات و تعصب‌های قبیله ای برای ایجاد جنگ و خشونت به خصوص خشونت‌های قبیله‌ای دو عامل اصلی است. وقتی در زمینه رشد هر دو عامل وجود دارد، شاهد افزایش خشونت خواهیم بود. متاسفانه در قومیت‌های مختلف، راه‌های درستي برای کسب مال وجود ندارد و برای مثال مساله آب می تواند عامل فقر یا ثروت افراد باشد. در این قبایل، ترس از فقر و بی‌آبی تبعات سنگینی خواهد داشت و در سایه کمرنگ بودن قانون در دل قومیت‌ها، به خشونت‌های شدید منجر خواهد شد».
این‌ها را «سهیلا جلودارزاده» نایب رییس کمیسیون اجتماعی مجلس می‌گوید و با اشاره به اینکه سطح فرهنگ قبایل و قومیت‌ها نسبت به گذشته افزایش یافته است، اظهار داشت:«50 سال قبل اگر دعوا می شد، 100 نفر به جان يكديگر می افتادند و خونریزی بیداد می‌کرد. من به شخصه سالها قبل چنین دعوایی را در ورامین شاهد بودم. امروزه این دعواها شکل جنگ چند روزه یا بیشتر به خود نمی‌گیرد اما متاسفانه همچنان وجود دارد و تعداد آن نيز کم نیست. هرچقدرجامعه به سمت رفاه حرکت کند و از دل توسعه اقتصادی، توسعه فرهنگی نیز شکوفا شود، کمتر شاهد چنین مسائلی خواهیم بود».
دولت وارد کار شود
جلودارزاده، قتل‌های قومی و قبیله‌ای را به توده‌ای عفونی تشبیه کرد که ابتدا به دارویی برای متلاشی شدن و در ادامه به درمان نیاز دارد. به گفته نایب رییس کمیسیون اجتماعی مجلس، توده تعصب و خرافه با روشنگری فرهنگی قابل درمان و البته این توده در حال متلاشی شدن است.
در حال حاضر شاهدیم که خانم‌ها از قومیت‌های مختلف عرب‌نشین یا بلوچ به عنوان کاندیدا یا نماینده پذیرفته می‌شوند. این یعنی که نگاه مردان این قبایل نیز امروزه به زنان عوض شده است و این موضوع را با وضع قوانین سفت و سخت‌تر و توسعه فرهنگی می‌توان به ثبات رساند. این نماینده مجلس، معتقد است ضرورت تعیین دادستان، احقاق خون‌های به زمین ریخته شده است. در کنار آن دولت به عنوان بازوی اجرایی کشور، می تواند در ارتقاي فرهنگ و تنویر افکار عمومی، نقش داشته باشد و از طریق وزارت دادگستری، تمهیدات لازم را فراهم کند.
قومیت‌ها نظام می‌خواهند
جامعه، زمانی شکل می‌گیرد که امنیت قابل لمس باشد. جامعه امن، زمانی متعالی می‌شود که رفاه در اختیار مردم قرار بگیرد و جامعه متعالی زمانی پایدار خواهد ماند که شاهد توزیع عادلانه ثروت باشیم.
«غلامرضا شرفی» نماینده مردم آبادان در مجلس اما باور دارد که در ایران، حلقه این فرآیند ناقص مانده است. در جنوب و جنوب غرب کشور که بیشترین آسیب‌های قومی و قبیله ای را دارد، توزیع ثروت به ناقص‌ترین شکل ممکن است. در ساده‌ترین مسائل که برای آنها مهم‌ترین مسائل است، مشکل وجود دارد؛ مشکل آب، مشکل چرای گوسفندان و مشکل کوچ. حد و حدودی مشخص نشده یا اگر شده با نیاز مردم تطبیق داده نشده است.
به گفته این نماینده مجلس، مسائل قومی، دامنگیر بستر امنیتی و انتظامی کشور شده است اما باید قبول کرد که زیرساخت‌های رفتاری و اجتماعی ما مشکل دارد. این افراد که که تابع آداب و رسوم قبیله‌ای خود هستند، اگر در گستره بزرگ‌تری از این قبیله قرار بگیرند، شکل‌پذیری و وفق پذیری پیدا خواهند کرد و تعدیل خواهند شد اما رفع این چالش بزرگ، مسئولیت‌پذیری و دغدغه‌مندی تمام دستگاه‌ها را می‌طلبد. قومیت‌ها نظام می خواهند، رفاه، امکانات، آموزش و پرورش و آداب و فرهنگ و دادگاه می‌خواهند. نمی شود طفلی را به حال خود رها کرد تا قد بکشد و از او انتظار تعالی داشت».
راه‌حل درست هنوز ارائه نشده است
در این خصوص «عزیز حزباوی» جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز نیز با اشاره به اینکه در عشیره‌ها و قبیله‌ها مکانیزم مردسالاری حاکم است، گفت:« در این فرهنگ، مرد باید خشن، باصلابت و دارای رفتار خشک و مقتدرانه باشد و همیشه خودش برای احقاق حق خود اقدام کند. از سوی دیگر، قانون همبستگی شدید قومی بین افراد وجود دارد. افراد نسبت به يكديگر تعهد دارند و در برابر مشکلات نيز، جمعی عمل می‌کنند و همبستگی آنها هر تهدید بیرونی را خنثی می‌کند.پس درصورت مشاجره و نزاع یکی از اعضای گروه، بقیه افراد نیز وارد عمل شده و نزاع میان دو نفر به نزاع میان دو گروه منجر می شود».
به گفته وی در این نزاع‌ها، سلاح گرم تاثیرگذار است زیرا شدت آسیب را افزایش می دهد. نهادهای کنترل کننده نیز، اقتدار سابق خود را از دست دادهاند و حل مسائل خیلی مشکل شده است. در گذشته کینه‌توزی‌ها با رد و بدل ازدواج پس از نزاع‌ها از بین می رفت و سازش صورت می‌گرفت اما اکنون نهادهای میانجی، اقتدار خود را از دست دادهاند و نهاد جدیدی جایگزین آن نشده است و باعث می‌شود که کینه‌ها باقی بماند و تنها با یک جرقه، دوباره جنگ و نزاع شروع شود.
آنچه مسلم است بالا بودن آمار بیکاری و نداشتن رفاه معیشتی در این استان در افزایش میزان نزاع ها تاثیر گذار است. نزاع هایی که بر سر منابع مانند زمین، آب، محصول کشاورزی، دام و غیره رخ می دهد یا درگیری هایی که فقط ناموسی است اما به هر حال تا کنون راه درست و مشخصی برای این نزاع ها ارائه نشده است.
