اواخر خرداد ماه سال جاری بود که وزارت امور خارجه امریکا برای نخستین بار کتاب اسناد مرتبط با کودتای ۲۸ مرداد را منتشر کرد. اسنادی که دولت باراک اوباما اجازه انتشارشان را نداده بود اما دولت ترامپ و سیاست‌هایش برای بازنکردن این دمل چرکین در تاریخ روابط دو کشور دلیلی نمی‌دید.
به گزارش ایسنا، روزنامه ایران در ادامه نوشت: علاوه بر آنکه انتشار کتاب اسناد روابط ایران و امریکا در دوره ریاست جمهوری آیزنهاور و نپرداختن به اسناد کودتا با اعتراضات پژوهشگران مواجه شده بود و به همین علت در سال ۱۹۹۲ کنگره، وزارت امور خارجه امریکا را موظف کرد که تاریخ دیپلماسی ایالات متحده را به طورجامع، دقیق و قابل اعتماد چاپ کند. خواستی که بعید است در انتشار اخیر اسناد کاملاً اجابت شده باشد.
با این حال روز گذشته «نشست بررسی اسناد تازه آزاد شده دولت امریکا درباره کودتای ۲۸ مرداد» با حضور جمعی از علاقه‌مندان و محققان حوزه تاریخ معاصر در پژوهشگاه اسناد آرشیو ملی ایران برگزار شد. کاوه بیات و مجید تفرشی دو پژوهشگری بودند که درباره اسناد ۱۰۰۰ صفحه‌ای که اخیراً انتشار یافت و بر بحث‌های سیاسی و تاریخی درباره کودتای انگلیسی – امریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت دکتر محمد مصدق و نقش چهره‌های شاخص سیاسی و مذهبی دامن زد، به تشریح بررسی‌های خود پرداختند.
کاوه بیات، پژوهشگر و تاریخ نگاری که محتوای اسناد وزارت خارجه امریکا را بررسی کرده است، در سخنانی به تشریح و دسته‌بندی کلیت آنها پرداخت و گفت: «خطر توسعه طلبی شوروی چه از نظر اقدامات مستقیم و چه اقداماتی که از طریق حزب توده پیگیری می‌شد و تمهیدات لازم برای مقابله با آن از جمله مهمترین قسمت‌های این اسناد است.»
وی با بیان اینکه این اسناد شامل گزارش‌هایی از برآوردها و پیش‌بینی‌های ادواری وضعیت ایران در موضوع نفوذ شوروی و نیز گزارش‌ها و برآوردهای مناسبتی در مورد رویدادهایی مانند ترور رزم آرا، تشکیل دولت اعلا، تشکیل دولت مصدق، قیام ۳۰ تیر، بن بست مذاکرات ایران و انگلیس درباره مناقشه نفت و اختلافاتی که به تدریج در جبهه ملی پیش می‌آید و بعد درباره کودتای ۲۸ مرداد و روی کار آمدن دولت زاهدی است، گفت: «مقداری از این اسناد، اسناد عملیاتی است. برنامه‌هایی برای مقابله با کمونیسم و تبلیغات ضد کمونیستی و برنامه‌های نظامی برای حفظ و ایجاد هسته‌های مقاومت چه در مناطق تحت اشغال شوروی و چه در مناطق. جنوبی که شوروی‌ها حضور نداشتند برای حفظ این مناطق».
بیات تأکید کرد این اسناد عملیاتی به دلیل کشف رمز نشدن اسامی و برخی عبارات گویا نیستند، ولی بر اساس مصاحبه‌های «گازیروفسکی» و «برن» با دست اندرکاران سیا تا حدودی قابل حدس است.
وی در ادامه افزود: «این برآوردها نشان می‌دادند که شوروی نمی‌توانسته است تأثیر چندانی در مناقشه نفت داشته باشد و امکان و تمایل لازم برای خرید نفت توسط روس‌ها و کاهش فشار از دولت مصدق وجود نداشته است.»
به گفته بیات بخش دیگری از این اسناد به شناسایی گروه‌ها و نیروهایی می‌پردازد که امریکایی‌ها فکر می‌کردند می‌توانند آنها را به سمت خود جذب کنند. گروه‌های پان ایرانیست و حزب سومکو از جمله این گروه‌ها هستند اما در این اسناد آمده که بعید است بشود از حزب توده علیه مصدق بهره گرفت.
وی با بیان اینکه نیروی سوم (جریان خلیل ملکی) در این اسناد خیلی مطرح نیست، گفت: «در یکی از گزارش‌های نهایی اشاره شده که نظر به مواضع اخیر ملکه ما دیگر به نیروی سوم کمک نمی‌کنیم ولی در گزارش‌های قبلی نوع کمکی که می‌کردند ذکر نشده است.»
امریکایی‌ها اختلافات را رصد می‌کردند و دامن می‌زدند
این پژوهشگر تاریخ یکی از مهمترین جنبه‌های این گزارش‌ها را رصد بروز اختلافات در درون هواداران نهضت ملی شدن صنعت نفت دانست و با بیان اینکه «کناره گیری، طرد و حصر چهره‌های شاخص در نهضت ملی موضوع اصلی خیلی از این گزارش‌ها است»، گفت: «با این حال از این اسناد به نظر نمی‌آید که آنها در شکل دادن به این اختلاف‌ها نقش داشته‌اند. اختلاف نظر یک وجه طبیعی فعالیت‌های سیاسی است که در آن دوره هم بروز پیدا کرده بود. بحث‌های مربوط به سهم خواهی، حقوق و اختیارات و روش غیرمتعارف مملکت داری مصدق از جمله این اختلافات بود. امریکایی‌ها در ایجاد اختلافات سهم مهمی نداشتند اما قطعاً در جهت استقبال از این اختلافات و در دامن زدن به آنها کار می‌کردند.»
بیات در ادامه افزود: «آنها آیت‌الله کاشانی را به لحاظ نیروهایی که می‌توانست بسیج کند و دکتر بقایی را بخاطر تشکیلاتی که داشت رصد می‌کردند.» وی ادامه داد: «موضوع اصلی این گزارش‌ها گزارش فراز و فرودی است که ماجرای کاشانی و بقایی به خود می‌گیرد. امریکایی‌ها نظر خوشی نسبت به این مخالفین نداشتند. در برخی اسناد آمده که آنها ترجیح می‌دادند با شخصیت غرب گرا و نسبتاً معتدلی از جبهه ملی مانند خود مصدق کار کنند. نسبت به کاشانی نظر موافقی نداشتند و می‌گفتند اسلام گرا و ضد غرب است و داعیه‌ی رهبری جهان اسلام را هم دارد و کارکردن با او مشکل می‌شود. بقایی را هم فرصت طلب می‌دانستند و نظرشان نسبت به مکی از این هم منفی‌تر بود. برایش احترامی قائل نبودند. در سندی اشاره می‌شود که مکی می‌گوید کودتا دو ماه به تأخیر بیفتد و نظر امریکایی‌ها این است که او این فرصت دو ماهه را برای به سرانجام رسیدن برنامه تجاری خود می‌خواهد.»
به گفته کاوه بیات شخصیت شاه هم موضوع بسیاری از این گزارش‌ها و تحلیل‌ها است. گزارش‌هایی که نشان از نگرانی امریکایی‌ها از شخصیت هملت گونه و دچار تزلزل و تردید شاه دارد. تحلیل آنها از ماجرای ۳۰ تیر این است که اگر شاه اختیارات لازم را به قوام می‌داد و دستگیری‌های مدنظر او مانند دستگیری کاشانی و شمس قنات آبادی صورت می‌گرفت آن اتفاقات نمی‌افتاد.
این پژوهشگر تاریخ با بیان اینکه این اسناد درباره کودتای ۲۸ مرداد متضمن چندان ناگفته‌ای نیست و تنها جزئیاتی را به داده‌ها و دانسته‌ها اضافه می‌کند، اسناد داخل ایران را سند‌های مهمی دانست و گفت: «انتقادهای ما به انتشار نیافتن اسناد امریکا و انگلیس درباره مسائلی چون ۲۸ مرداد در حالی است که متأسفانه پژوهشگران مستقل ایرانی از دسترسی به اسناد دولت مصدق، رکن ۲ ارتش و دیگر اسناد مرتبط محرومند و مشخص نیست که چه زمانی این امکان دسترسی فراهم می‌شود.»
اسنادی که وسیله تسویه حساب داخلی شد
مجید تفرشی، دیگر تاریخ نگار حاضر در این نشست نیز در ابتدای سخنان خود با انتقاد از اینکه «انتشار اسناد وزارت خارجه امریکا در داخل ایران زمینه ساز تسویه حساب‌های جناحی شد و عده‌ای مورخان خودخوانده بدون دیدن اسناد درباره محتوای آن اظهار نظر کردند» به توضیح رویه انتشار اسناد طبقه‌بندی شده در انگلیس و امریکا پرداخت و گفت: «انتشار گزینشی اسناد کار ثانویه است که به عنوان پوششی برای کوتاهی این نهادها در امر اساسی در اختیار قرار دادن آزادانه تمام اسناد به عنوان یک حق عمومی محققان و نه یک امتیاز ویژه انجام می‌شود.»
وی با اشاره به اینکه پیگیری‌های حقوقی‌اش برای دسترسی به اسناد ۲۸ مرداد در انگلیس باوجود قانون دسترسی آزاد به اطلاعات این کشور که از سال ۲۰۰۷ اجرا می‌شود ناموفق بوده است گفت: «به جز جک استراو، وزیر خارجه پیشین انگلیس که اشاراتی به نقش کشورش در کودتای سال ۳۲ داشت بقیه مقامات رسمی بریتانیایی قبول نکرده‌اند که در ۲۸ مرداد دخالت داشته‌اند. این است که سرنخ‌ها قطع شده‌اند و بر اساس قانون آزادی دسترسی به اطلاعات شما باید سرنخی داشته باشید که بر اساس آن شکایت حقوقی مطرح کنید»
وی در این باره افزود: «ما در نیمه دوم دولت مصدق چیزی به نام سفارت بریتانیا در ایران نداشته‌ایم. بنابر این اسناد دیپلماتیکی از آن دوره وجود ندارد. پس باید دنبال اسناد ام آی ۶ و... باشیم که خب تا آزادسازی و انتشارشان خیلی زمان مانده است و انگلیسی‌ها فعلاً در دوران جنگ جهانی دوم مانده‌اند و انتشار اسناد به کندی انجام می‌شود.» تفرشی با اشاره به اهمیت خاطرات دیپلمات‌های ارشد و میانی در پژوهش‌های تاریخی افزود: «در اسناد اخیر امریکا با نام افرادی مواجه هستیم که در تاریخ نویسی کلاسیک اصلاً اسمی از آنها نشنیده‌ایم در حالی که اینها کسانی هستند که سیاست‌های کلان امریکا درباره ایران را شکل می‌دادند.»
این پژوهشگر تاریخ با تأکید بر اینکه آماده‌سازی اسناد وزارت خارجه امریکا سال‌ها زمان برده است درباره دلیل تأخیر در انتشار این اسناد گفت: «آقای جان کری، وزیر خارجه سابق امریکا در جایی اشاره کرد که این اسناد را باوجود آماده بودن به دو دلیل منتشر نکردیم. اول چون شریک انگلیسی ما گفت که منتشر نکنید، برای اینکه نقش ما در کودتا افشا می‌شود و دوم اینکه نگران بودیم انتشار این اسناد و نشان دادن مداخلات امریکا برمذاکرات هسته‌ای تأثیر منفی بگذارد.»
وی با بیان اینکه «یک عده می‌گویند این اسناد سرنوشت ساز و خانمان برانداز است و عده‌ای معتقدند این اسناد فاقد اطلاع مهم و اعتبار تاریخی است»، گفت: «به نظر من هر دو این تعابیر نادرست و غیر حرفه‌ای است زیرا این اسناد اگر چه نگاه کلان ما را به جنبش ملی شدن، دولت مصدق و کودتا تغییر نمی‌دهد، اما جزئیات مهمی درباره جنگ سرد و مناقشه نفت ارائه می‌دهد و اطلاعات را تکمیل می‌کند. نباید انتظار داشته باشیم که هر سندی منتشر می‌شود واقعیت‌ها را زیر و رو کند. این اطلاعات ولو جهت دار، هدفمند و گزینشی واقعاً ارزشمند است.»
وی با انتقاد از استفاده غیرحرفه‌ای و مغرضانه از اسناد و انتشار گزارش‌های مستند اما گزینشی، افزود: «در این اسناد آنچه بارز است و امروز هم کاربرد دارد این است که دشمنان ایران در شطرنج سیاست خود آینده را می‌بینند و ما درگیر فوتبال سیاسی داخلی هستیم و این سبب می‌شود که منافع بلند مدت و راهبردی فدای منافع کوتاه مدت داخلی شود. این موضوع بعد از ۳۰ تیر و در جریان ماجرای ۹ اسفند در این اسناد کاملاً محسوس است. اینکه دولت برنامه‌ای ندارد و در بن بست تدریجی قرار می‌گیرد. بن بستی که نتیجه‌اش کودتای ۲۸ مرداد است.»
بررسی اسناد جدید وزارت خارجه امریکا پیرامون کودتای ۲۸ مرداد امروز نیز در مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت خارجه انجام می‌شود.
