مدیر حراج تهران درباره امکان ارائه آثار هنری با قدمت بیش از یک‌صد سال در این حراج، می‌گوید: آثاری به ما ارائه شده که بیش از ۱۰۰ سال قدمت داشته‌اند؛ مثلاً آثاری که به دوره‌های افشاریه، زندیه و اوایل قاجار تعلق داشتند، ولی ما به دلیل قدمت تاریخی نتوانستیم آنها را در بخش کلاسیک حراج ارائه کنیم.
علیرضا سمیع‌آذر در گفت‌وگویی از مراحل ارزیابی آثار ارسال‌شده به حراج تهران، تشخیص اصالت آثار، امکان ارائه آثار هنری با قدمت بیش از ۱۰۰ سال و امکان خروج آثار میراث فرهنگی از کشور سخن گفته است.
متن گفتگوی مدیر حراج تهران با ایسنا به شرح زیر است:
طی سال‌های برگزاری حراج تهران، در مرحله ارزیابی آثار ارسالی تا چه اندازه از نظرات کارشناسان میراث فرهنگی برای ارزیابی تاریخی و قدمت آثار بهره گرفته‌اید؟ همچنین در روند بررسی تاریخچه آثار ارسال‌شده به حراج تهران، چه راه‌کار‌هایی را برای شناسایی بهتر و کاهش احتمال خطا اتخاذ کرده‌اید؟
این مساله از زمانی آغاز شد که حراج تهران ارائه مجموعه‌ی آثار پیش از مدرن را آغاز و آن را با عنوان مجموعه آثار کلاسیک معرفی کرد. این رویکرد از حراج چهارم شروع شد و بر این اساس در کنار مجموعه هنر مدرن ایران، از آثار پیش از مدرن نیز نمونه‌هایی را معرفی شد.
به صورت کلی این آثار به دو دسته عمده تقسیم می‌شوند؛ مکتب کمال‌الملک و شاگردانش که نوعی نقاشی واقع‌گرا محسوب می‌شود و دیگری ادامه سنت تصویرگری ایرانی که نقاشی مینیاتور و اشکال مختلف نگارگری را شامل می‌شود. البته قدمت این آثار در حراج تهران معمولاً به ۱۰۰ سال نمی‌رسد و فقط در یک مورد اثری ارائه شد که قدمت آن اندکی بیش از ۱۰۰ بود و متعلق به نقاشی به نام آقابالا از نسل پیش از کمال‌الملک و استاد نقاشی در مدرسه دارالفنون بود. همچنین قدمت آثاری که از کمال‌الملک تاکنون در حراج تهران ارائه شده، کمتر از یک قرن بوده است.
تصور همه این است که خرید و فروش آثاری با کمتر از ۱۰۰ سال قدمت آزاد است و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید روی آن نظارت داشته باشد و آثار قدیمی‌تر تاریخی محسوب شده و باید تحت نظر سازمان میراث فرهنگی به فروش برسند؛ بنابراین موضوعی که در قانون جدید به آن پرداخته شده، پیش از این نیز عملاً وجود داشته است.
ما در حراج تهران برای تشخیص اصالت آثار قدیمی از نظرات کارشناسان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان میراث فرهنگی استفاده می‌کنیم. روال کار نیز به این صورت است که برای هر اثری دست‌کم سه کارشناس باید نظر بدهند. در واقع برای هر اثر مدرکی با امضای سه کارشناس زبده تهیه می‌کنیم که صحت و اصالت اثر را تأیید کرده باشند.
آیا بررسی قدمت تاریخی آثار ارسالی به حراج از شاخص‌های مؤثر حراج تهران محسوب می‌شود؟
برای تشخیص قدمت آثار، در ابتدا به امضای هنرمند در خود اثر مراجعه می‌کنیم که اکثر آثار نیز دارای تاریخ هستند. در این میان اگر هنرمندی همانند سهراب سپهری در آثار خود تاریخی را درج نکرده باشد، آن اثر را با آثار مشابه همان سبک و سیاق مقایسه می‌کنیم و تاریخ تقریبی را در نظر می‌گیریم؛ بنابراین اگر اثر هنری تاریخ نداشته باشد مجبوریم از نظر کارشناسان برای تخمین تاریخ آن استفاده کنیم.
در صورت مشخص نبودن تاریخ آثار، به سراغ خانواده هنرمندان نیز می‌روید؟
اگر خانواده در قید حیات و صاحب‌نظر باشند طبیعتاً به سراغ آنها نیز می‌رویم. اگر خانواده آگاه باشد برای ما یک منبع موثق محسوب می‌شوند؛ اما الزاماً خانواده تمام هنرمندان قدیمی در ماهیت آثار آنان صاحب‌نظر نیستند.
باید به این نکته توجه داشت که تاریخ اثر در ارزیابی ارزش آن بسیار مؤثر است و در شرایط کیفی برابر آثار قدیمی‌تر هنرمندان از آثار جدیدترشان گران‌تر است. این موضوع حتی برای هنرمندانی که در قید حیات هستند نیز مصداق دارد. اثر هنری هر چه قدمت بیشتری داشته باشد، ارزش تاریخی و حتی هنری بیشتری پیدا می‌کند، چراکه بسیاری از ایده‌ها در یک زمانی نو و ارزشمند محسوب می‌شوند و بعد از آن جنبه ابداعی خود را از دست می‌دهند.
کارشناسان شما بر چه اساس انتخاب می‌شوند و بر اساس چه معیار‌هایی قدمت آثار را تشخیص می‌دهند؟
به طور کلی هیچ کارشناسی برای همه نوع آثار وجود ندارد. آثار مدرن از آثار معاصر متمایز هستند و آثار کلاسیک نیز از این دو گروه متفاوت است. بر همین اساس افراد کارشناس نیز در یک حوزه مشخصی صاحب‌نظر هستند.
ارائه یک اثر هنری در حراج نیازمند دقت‌نظر بسیار بالا است. شاید تحلیل هنری نیاز به دقت‌نظر زیاد در حوزه فنی و کارشناسی نداشته باشد و صرفاً نیازمند آگاهی‌های کلی باشد. اما تشخیص اصالت و قیمت‌گذاری یک اثر هنری نیاز به بالاترین دقت دارد. شما ممکن است بتوانید به صورت عمومی درباره هنر مدرن ایران صحبت کنید، اما اظهار نظر درباره صحت و اصالت یک اثر به‌خصوص نیازمند دانش فنی و نگاه دقیق کارشناسی است؛ بنابراین طبیعی است که کارشناسی مسلط بر همه آثار وجود نداشته باشد. ما به‌طور موردی به افرادی مراجعه می‌کنیم که آثار یک هنرمند به‌خصوص را خوب می‌شناسند و به طور تخصصی و دقیق می‌توانند آثار یک هنرمند را ارزیابی کنند.
آیا تاکنون با اثری برخورد کرده‌اید که به دلیل ارزش تاریخی و قدمتی که داشته، اجازه وارد کردن آن را به لیست آثار حراج نداشته باشید؟
بله، آثاری به ما ارائه شده که بیش از ۱۰۰ سال قدمت داشته‌اند. مثلاً آثاری که به دوره‌های افشاریه، زندیه و اوایل قاجار تعلق داشتند، ولی ما به دلیل قدمت تاریخی نتوانستیم آنها را در بخش کلاسیک حراج ارائه کنیم. این آثار تاریخی بوده و امکان ارائه آنها در حراج کلاسیک ما وجود ندارد. برای ارائه این قبیل آثار باید حراج جداگانه‌ای مختص آثار میراث فرهنگی برگزار شود.
آیا حراج تهران در قبال آثار تاریخی با ارزشی که به فروش می‌رساند مسئولیتی بر عهده دارد؟ به ویژه در بحث عدم خروج این آثار از کشور.
خیر. مسئولیت اثر با مالک اثر است و ما نمی‌توانیم در این موضوع مداخله کنیم. نه ما بلکه هیچ حراج‌گزار و گالری‌داری نمی‌تواند مسئولیت اثری را بعد از فروش به عهده بگیرد. اثر پس از فروش در تملک خریدار است و هرگونه مسئولیت قانونی و اخلاقی نگهداری آن نیز بر عهده اوست. اما اگر اثری بیش از ۱۰۰ سال قدمت داشته باشد یا حتی قدمت کمتری داشته، ولی میراث فرهنگی محسوب شود، برای خروج از کشور نیاز به مجوز دارد.
بر همین اساس در هر حراجی اعلام می‌کنیم که این دسته از آثار برای خروج از کشور نیاز به مجوز سازمان میراث فرهنگی دارند. این مجوز نیز برای مواردی همچون ارائه در نمایشگاه‌های خارجی صادر می‌شود و اینگونه نیست که اصلاً امکان خروج این آثار وجود نداشته باشد. همچنین مسئولیت خروج آثار از مرز‌ها نیز برعهده مسؤولان مربوطه در فرودگاه‌ها و مرز‌ها است که از خروج آثار قدیمی جلوگیری و حتماً مجوز خروج آن را مطالبه می‌کنند.
