قسامه چیست؛ چه شرایطی دارد و چگونه اجرا می‌شود؟

 

فرارو- قسم آخرین ساخته محسن تنابنده داستان زنی بنام راضیه (با بازی مهناز افشار) است که فکر می‌کند خواهرش رضوان را شوهر خواهرش به قتل رسانده است. به همین خاطر سی و شش نفر از اعضای خانواده‌اش را با اتوبوس برادر شوهرش (با بازی حسن پورشیرازی) از گرگان به مشهد می‌برد تا علیه بهمن قسم بخورند.

 

تنها کسی که مخالف این کار است خسرو (با بازی سعید آقاخانی) همسر راضیه است... در واقع این فیلم براساس یکی از موضوعات حقوق کیفری یعنی قسامه ساخته شده است به همین جهت در این نوشتار به بررسی قسامه و شرایط آن می‌پردازیم.

قسامه در لغت به معنی سوگند و سوگند خوردگان است و از لحاظ فقهی شیوه‌ای است که با استفاده از آن در موارد وجود لوث مدعی، مدعی علیه (متهم) یا خویشان ذکور نسبی آن‌ها می‌توانند با سوگند خوردن موجب محکومیت یا برائت کسی از اتهام ارتکاب جنایت شوند.

لوث در اصطلاح نشانه‌ای است که موجب گمان به درستی ادعای مدعی می‌شود در واقع به موجب ماده ۳۱۴ قانون مجازات اسلامی لوث عبارت از وجود قرائن و نشانه‌هایی است که موجب گمان قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب از جانب متهم می‌شود.

قسامه از لحاظ سلسله مراتب در آخرین مرتبه از ادله اثبات جنایت قرار می‌گیرد و استناد به آن تنها در صورت فقدان اقرار، شهادت شهود یا علم قاضی موجه است بنابراین اگر در مورد پرونده‌ای شهود شهادت دهند نوبت به اجرای قسامه نمی‌رسد.

 

توسل به قسامه در صورتی تحقق شرایط زیر ممکن است:

۱- قرائن و نشانه‌هایی وجود داشته باشد که باعث ایجاد ظن و گمان در مورد ارتکاب جرم از سوی متهم گردد مثل حضور شخصی همراه با آثار جرم در محل قتل، وجود مقتول در محل تردد یا اقامت اشخاص معین

۲- این قرائن باید برای شخص قاضی ایجاد ظن و گمان کند و این گمانی که برای قاضی ایجاد می‌شود باید بر مبنای مبانی متعارف باشد بنابراین اگر قرائن و نشانه‌هایی مبنی بر ارتکاب جرم از سوی شخص خاصی وجود نداشته باشد صرف حضور او در محل ارتکاب جرم موجب تحقق لوث نیست.

به موجب ماده ۳۳۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲، تعداد سوگند برای اثبات قتل عمدی، سوگند پنجاه نفر مرد از خویشان و بستگان مدعی است؛ بنابراین هنگامی که نسبت به شخصی ظن ارتکاب جرم قتل عمد وجود دارد، برای اثبات آن باید پنجاه نفر از اقوام مذکر شاکی که نسبت خونی با وی دارند سوگند بخورند که متهم قاتل است و یا از قاتل بودن متهم اطلاع دارند.

در این حالت سوگند خود شاکی، اعم از اینکه زن باشد یا مرد، جزء این پنجاه نفر محسوب می‌شود و وی نیز می‌تواند سوگند بر مجرمیت متهم بخورد. اگر اجرای قسامه در راستای اثبات قتل غیرعمد (که در قانون به دو دسته شبه عمد و خطای محض تقسیم می‌شود) باشد، در این حالت تعداد قسم‌های مورد نیاز بیست و پنج است.

هنگامی‌که جرم رخ داده قتل نیست و کمتر از قتل و جرم بر اعضا یا منافع محسوب می‌شود، تعداد قسم‌هایی که باید خورده شود، به موجب ماده ۴۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ از این قرار است:

۱- در جنایتی که موجب دیه کامل است: شش قسم

۲- در جنایتی که موجب پنج ششم دیه کامل است: پنج قسم

۳- در جنایتی که موجب دو سوم دیه کامل است: چهار قسم

۴- در جنایتی که موجب یک دوم دیه کامل است: سه قسم

۵- در جنایتی که موجب یک سوم دیه کامل است: دو قسم

۶- در جنایتی که موجب یک ششم دیه کامل یا کمتر از آن است: یک قسم

تعداد قسم‌های مشخص شده در مورد جنایت بر اعضا و منافع اعم از اینکه جرم عمد باشد یا غیر عمد همین تعداد است.

 

تفاوتی که در جراحت و قتل وجود دارد آن است که هنگام اجرای این شیوه سوگند در مورد قتل، باید پنجاه شخص مختلف جهت اقامه قسامه حضور پیدا کنند و کسی نمی‌تواند با تکرار قسم‌ها تعداد آن‌ها را به پنجاه عدد برساند، اما در جنایت بر اعضا و منافع در صورت نبود نفرات لازم، شاکی اعم از اینکه زن باشد یا مرد خود می‌تواند به همان تعداد قسم را تکرار و در نتیجه جرم را اثبات کند.

هنگامی‌که شرایط لوث وجود دارد ابتدا شاکی است که می‌تواند از این شیوه سوگند برای اثبات جرم مورد ادعای خود استفاده کند. اما اگر شاکی به هر دلیل نتواند یا نخواهد از قسامه بهره ببرد، می‌تواند از متهم مطالبه قسامه کند. در این حالت، متهم باید برای برائت و اثبات بی‌گناهی خود قسامه اجرا کند و اگر مطابق قانون اقامه قسامه کند، تبرئه خواهد شد.

در چنین شرایطی اگر متهم هم نتواند و یا نخواهد قسامه اجرا کند، به موجب ماده ۳۱۹ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ محکوم به پرداخت دیه خواهد شد. پس عدم اجرای قسامه توسط متهم هیچ گاه نمی‌تواند موجب اجرای قصاص و اعدام وی شود.

ماده ۳۴۰ قانون مجازات اسلامی علی رغم اینکه شاهد جنایت بودن ادا کننده سوگند را لازم نداسته است بر این نکته تاکید کرده که وی باید نسبت به آنچه که بر آن سوگند یاد می‌کند علم داشته باشد و مقام قضایی هم این حق را دارد که از ادا کننده سوگند تحقیق کند. همچنین ادا کننده سوگند باید از کسانی باشند که احتمال اطلاع آنان بر وقوع جنایت توجیه پذیر باشد.

همان طور که اشاره شد قسم خوردگان باید از خویشان و بستگان مرد شاکی یا متهم باشند همچنین باید عاقل، بالغ، مختار و قاصد باشند.

۱- همان طور که گفتیم در صورت وجود لوث ابتدا اجرای قسامه حق شاکی است اگر شاکی اقامه قسامه کند حسب اینکه جنایت واقع شده عمدی بوده یا غیر عمدی حکم به قصاص یا پرداخت دیه علیه متهم صادر می‌گردد.

۲- گاهی اوقات ممکن است شاکی اقامه قسامه نکند و از متهم هم مطالبه قسامه نکند در این صورت متهم در جنایات عمدی با تامین مناسب، و در جنایات غیر عمدی بدون تأمین آزاد می‌شود لکن حق اقامه قسامه یا مطالبه آن برای شاکی باقی می‌ماند، اما اگر ظرف مدت حداکثر ۳ ماه شاکی از اقامه قسامه یا مطالبه آن از متهم خودداری کند از تامین اخذ شده رفع اثر می‌گردد.

منظور از تأمین تضمینی است که قانون برای امکان دسترسی به متهم در پرونده‌های کیفری در نظر گرفته است و با صدور آن‌ها شرایطی فراهم می‌شود که مقام قضایی بهتر بتواند به پرونده رسیدگی کند. به عنوان مثال از متهم خواسته می‌شود که برای تضمین حضور خود وثیقه‌ای بسپارد یا کفیل معرفی کند.

۳- گاهی اوقات شاکی خودش اقامه قسامه نمی‌کند، اما از متهم می‌خواهد که اقامه قسامه کند و متهم هم این کار را انجام می‌دهد در این حالت متهم تبرئه می‌شود فقط در موارد قتل دیه مقتول از بیت المال پرداخت می‌گردد.

۴- در صورت عدم اقامه قسامه از سوی شاکی و مطالبه آن از متهم و امتناع متهم از این کار، متهم به پرداخت دیه محکوم می‌گردد.