کوروش احمدی در اعتماد نوشت: در حالی که طی حدود ۱۰ ماه گذشته بحث راجع به اینستکس عمدتا مسکوت بوده، اعلام آمادگی ۶ کشور اروپایی برای پیوستن به آن موجب طرح مجدد موضوع شده است. تاکید بر «اهمیت حفظ برجام و اجرای کامل آن» برای اروپا و دعوت ایران «به بازگشت بدون تاخیر به تبعیت کامل از مفاد برجام» دو نکته مهم دیگر در بیانیه ۶ کشور است. این تحول در حالی است که طی ماه‌های اخیر اروپایی‌ها، به ندرت درباره اینستکس اظهارنظر کرده و بیشتر به دنبال متقاعد کردن ایران و امریکا به ازسرگیری مذاکرات بوده‌اند. اینستکس در ژانویه ۲۰۱۹ به تصویب وزرای خارجه فرانسه، آلمان و انگلیس رسیده و سه کشور در بیانیه‌ای گفته بودند که این سازوکار «بدوا بر مبرم‌ترین بخش‌ها برای مردم ایران» مانند، اقلام کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز خواهد بود.
در پی تشکیل شرکت متناظر ایرانی (ساتما) در تهران در ۲۹ آوریل، موگرینی، نماینده سیاست خارجی اروپا، در پی نشست کمیسیون مشترک برجام در اواخر ژوئن گفته بود که معتقد است اینستکس برای شروع به کار آماده است. او آن هنگام هدف اینستکس را تسهیل «تجارت مشروع» با ایران برای اروپا دانسته و از احتمال باز کردن آن به روی غیراروپایی‌ها در مراحل بعدی نیز سخن گفته بود، اما تاکنون عملا هیچ معامله‌ای از طریق این سازوکار انجام نشده است.
به نظر می‌رسد که تاکنون سه مانع عمده مانع فعال شدن اینستکس شده است: نخست اینکه روشن نیست در شرایطی که خرید نفت ایران توسط شرکت‌های اروپایی همچنان ناممکن است، منابع مالی موردنیاز این کانال چگونه باید تامین شود. تلاش ماکرون، رییس‌جمهور فرانسه، برای تامین یک خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری به عنوان پیش‌خرید نفت ایران و تزریق احتمالی آن در اینستکس تاکنون راه به جایی نبرده است. فرانسه بر این باور است که این مهم بدون جلب حمایت ترامپ ممکن نیست و تلاش او برای ایجاد تفاهمی بین ترامپ و روحانی تاکنون عقیم مانده است.
مانع دوم نگرانی و اکراه شرکت‌های اروپایی از تجارت در حوزه‌های غیربشردوستانه با ایران حتی از طریق اینستکس است، چراکه اگرچه اینستکس برای دور زدن سیستم بانکی تحت نفوذ امریکا و عدم نیاز به مبادله پول بین ایران و اعضای اینستکس طراحی شده، اما به هر حال منع شرکت‌ها از کار با ایران به قوت خود باقی است و تخطی از آن همچنان متضمن ریسک از دست دادن بازار امریکا یا حداقل محدودیت برای مدیران شرکت‌هاست. تهدیدات امریکا از طریق معاون رییس‌جمهور امریکا در نشست ورشو در فوریه گذشته و نیز اظهارات وزیر خارجه و رییس کارگروه اقدام ایران وزارت خارجه امریکا مبنی بر لزوم محدود ماندن اینستکس به اقلام بشردوستانه قابل توجه است. البته با توجه به شرکت سه قدرت اصلی اروپایی در اینستکس و پیوستن شماری دیگر به آن، قطعا اقدام عملی امریکا علیه اینستکس برای امریکا بدون هزینه نخواهد بود.
مانع سوم ممکن است ناقص ماندن روند اجرای توصیه‌های FATF در ایران باشد. سه کشور اروپایی در بیانیه ژانویه خود ایران را «تشویق» کرده بودند که قبل از فعال شدن اینستکس روند همکاری با FATF را تکمیل کند؛ روندی که ظاهرا متوقف شده است.
اینکه آیا پیوستن ۶ کشور اروپایی به سه کشور دیگر موجب تقویت موضع اروپا خواهد شد و نقش اروپا را در برابر امریکا تقویت خواهد کرد، امری است که باید صبر کرد و دید. موضع ایران همیشه به درستی این بوده که اینستکس بدون نفت ایران یا منابع مالی از طرق دیگر بی‌حاصل خواهد بود. البته نمی‌توان نادیده گرفت که در صورت دشواری معامله اقلام غذایی و پزشکی با اروپا در عمل از طریق کانال‌های بانکی معمول و در صورت تشدید فشار‌های تحریمی، وجود اینستکس در این رابطه می‌تواند مفید باشد. مطابق آخرین آمار حجم مبادلات بین اتحادیه اروپا و ایران در نیمه نخست ۲۰۱۹ حدود ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون یورو (۲ میلیارد و ۱۴۰ میلیون یورو صادرات اتحادیه به ایران و ۵۸۰ میلیون یورو صادرات ایران به اتحادیه) بوده که البته افتی ۷۶ درصدی را نسبت به مدت مشابه در ۲۰۱۸ نشان می‌دهد.
اگر به «هیچ یا همه چیز» اعتقاد نداشته باشیم، محتمل است نهادی مانند اینستکس بتواند برای تسهیل همین تجارت اندک و جلوگیری از افت بیشتر آن مفید افتد. به‌علاوه، اهمیت سیاسی موضع ۶ کشور اروپایی در این مقطع حساس را نیز نباید نادیده گرفت؛ لذا در شرایطی که تلاش امریکا متوجه کشیدن اروپا به جانب خود و منزوی کردن ایران است و برخی نیز در اروپا در همین اواخر از فعال کردن «مکانیسم ماشه» سخن گفته‌اند، استقبال ما از این تحول همچنان یک ضرورت است.
