فرارو- در آستانه گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای، تحرکات دیپلماتیک محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، شدت گرفته است. وی پس از دیدار و گفتگو با همتای روسی خود در مسکو، عازم پکن شد. از آنجا که گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای نسبت به گام‌های قبلی حساسیت بیشتری دارد، احتمالا ظریف در همین زمینه با همتایان روس و چینی هماهنگی‌هایی انجام داده است.
به گزارش فرارو، تا پایان چهارمین مهلت دو ماهه تهران به غرب برای تامین منافع اقتصادی ایران چند روز بیشتر باقی نمانده است. هفته آینده این ضرب الاجل به پایان می‌رسد و چنانچه اروپایی‌ها اقدامات ملموس و جدی برای جبران خسارت‌های ایران از تحریم‌های آمریکا انجام ندهند، ایران پنجمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای مندرج در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را برخواهد داشت.
طبق معمول، دستگاه دیپلماسی ایران در آستانه هر گام کاهش تعهدات، تحرکات دیپلماتیک بیشتری انجام می‌دهد. معمولا دیپلمات‌های ایران پیش از کاهش تعهدات، به روسیه و چین سفر می‌کنند. در اردیبهشت و شهریور گذشته، که در هر دو ماه ایران گام‌هایی برای توقف اجرای برخی تعهدات هسته‌ای برداشت، ظریف به چین سفر کرد و اکنون نیز در آستانه گام پنجم ظریف بار دیگر به پکن سفر کرده است.
ظریف و گام پنجم کاهش تعهدات
دولت ایران از اوایل اردیبهشت ماه، در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام و در واکنش به استمرار بی‌عملی اروپا در تامین منافع ایران، روند کاهش تعهدات برجامی را آغاز کرد. تاکنون چهار گام در قالب این روند برداشته و به زودی باید درباره برداشتن یا برنداشتن گام پنجم کاهش تعهدات، تصمیم‌گیری کند.
گام پنجم کاهش تعهدات، به طور ویژه حساس است. چرا که به گفته علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، به لحاظ فنی دیگر گامی نمانده است. صالحی اوایل دی‌ماه جاری، طی نشستی خبری در راکتور آب سنگین اراک، گفت: «اعلام گام پنجم به عهده رئیس جمهور است و هنوز صحبتی جدی در این باره نکردند. ما آمادگی لازم برای گام‌های لازم را داریم. اما دیگر خیلی گامی به لحاظ فنی باقی نمانده است، با این حال می‌توانیم برخی فرآیند‌ها را شتاب دهیم.»
افزون بر این، اروپایی‌ها به صراحت
تهدید کرده‌اند که اگر ایران در گام پنجم، اجرای تعهدات کلیدی را متوقف کند، آن‌ها «سازوکار حل اختلاف» را فعال خواهند کرد. امری که متضمن نوعی تهدید به بازگشت تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران است. سازوکار حل اختلاف یکی از موارد مندرج در برجام است و فعال کردن آن به معنای متهم شدن رسمی ایران به عدم پایبندی به برجام است. امری که اگر ظرف یک ماه حل نشود، ممکن است کار به شورای امنیت و بازاعمال تحریم‌های این شورا بکشد. جدای از این، وزارت خارجه آمریکا نیز اخیرا مدعی شده که آمریکا به رغم خروج یکجانبه از برجام از لحاظ حقوقی هنوز می‌تواند از سازوکار موسوم به «مکانیسم ماشه» استفاده کند. براساس این مکانیسم، طرف‌های مقابل ایران در برجام، می‌توانند بدون وتوی دیگر طرف‌ها، تحریم‌های شورای امنیت را بار دیگر علیه ایران اعمال کنند.
بخوانید:
در چنین شرایطی، ایران به گام پنجم نزدیک شده است؛ بنابراین طبیعی بود که ظریف برای هماهنگ‌سازی اقدامات ایران با چین و روسیه عازم این دو کشور شود. ظریف ظهر روز دوشنبه در مسکو با سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، درباره برجام و سایر موضوعات گفتگو‌هایی انجام داد و سپس روز سه شنبه نیز در پکن با وانگ یی، وزیر امور خارجه چین، گفتگو‌های مشابهی انجام داد.
ظریف در مسکو و پکن، احتمالا ضمن تشریح گام‌های بعدی ایران در زمینه برجام، با همتایان روس و چینی، درباره حمایت روسیه و چین از اقدامات بعدی ایران رایزنی کرده است. با روی آوردن اروپایی‌ها به زبان تهدید، حمایت روسیه و چین از ایران در کمیسیون مشترک برجام، اهمیت دوچندانی یافته است. این دو کشور، حداقل می‌توانند در صورت برداشته شدن گام پنجم کاهش تعهدات، اروپایی‌ها را از فعال کردن مکانیسم حل اختلاف منصرف کنند. یا اینکه مانع بازگشت پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل شوند.
ظاهرا ظریف به کل این روند خوشبینی زیادی ندارد. وی اواخر آبان ماه، حدود یک هفته پس از برداشته شدن گام چهارم کاهش تعهدات، نسبت به بازگشت رویکرد برد - باخت در مناسبات ایران و غرب هشدار داد و از احتمال باختن همه طرف‌ها سخن گفت. وی در یک سخنرانی در قزاقستان، اعلام کرد که حتی اگر مزایای اقتصادی برجام به طور جزئی عملی شود، ایران این توافق را به طور کامل اجرا خواهد کرد. وی افزود: «(اما) اگر عملی نشود، ما متاسفانه این مسیر را ادامه خواهیم داد؛ که البته این مجددا همان مسیر بازی حاصل جمع صفر است. مسیری که به باخت همه منجر خواهد شد. اما این مسیری است که ما چاره‌ای جز حرکت در آن نداریم.»
ظریف و لاوروف در مسکو؛ وزیر خارجه روسیه نسبت به احتمال «فروپاشی» برجام به اروپایی‌ها هشدار داد.
سفر ظریف به نیویورک و نتایج احتمالی آن
در ادامه سفر‌های فعلی، ظریف هفته آینده برای شرکت در مراسمی به مناسبت هفتاد و پنجمین سالگرد تاسیس سازمان ملل متحد احتمالا به نیویورک سفر می‌کند. این سفر هنوز قطعی نشده، چون هنوز معلوم نیست که آمریکا برای ظریف روادید صادر می‌کند یا نه. احتمال می‌رود که آمریکا، این بار هم مانند گذشته برای ظریف روادید محدودی صادر کند.
به نظر می‌رسد که ظریف صرفا برای شرکت در مراسم مزبور به نیویورک نمی‌رود. بلکه احتمالا آنجا هم تحرکاتی برای بن بست شکنی در زمینه برجام انجام دهد. وی هر بار به نیویورک می‌رود، علاوه بر فعالیت‌های رسمی و گفتگو‌های رسانه‌ای، معمولا پشت پرده نیز تحرکاتی انجام می‌دهد. تبادل اخیر زندانیان میان ایران و آمریکا و همچنین دیدار‌های محرمانه وی با برخی نمایندگان کنگره آمریکا، از نتایج همین تحرکات بودند.
اما پرسش مهمی که در این میان مطرح شده، این است که سفر‌ها و تکاپو‌های دیپلماتیک ظریف تا چه اندازه ممکن است به بن بست شکنی در برجام منجر شوند. واقعیت این است که در شرایط فعلی، با توجه به اوج‌گیری تنش‌ها میان ایران و آمریکا، چشم انداز تنش‌زدایی میان تهران و واشنگتن بسیار محدود است.
به تازگی به دلیل حمله مرگبار آمریکا به یک گروه شبه نظامی عراقی، که آمریکا آن را مورد حمایت ایران می‌داند، تنش‌های لفظی میان ایران و آمریکا شدت گرفته است. در بحبوحه این تنش‌ها، دولت آمریکا ضمن تهدید به واکنش قاطعانه به حملات احتمالی از جانب ایران و گروههای نزدیک به آن، اعلام کرده است در سال آینده میلادی تحریم‌ها علیه ایران تشدید خواهند شد.
روز دوشنبه، یک مقام ارشد وزارت خارجه آمریکا، در یک تماس تلفنی با خبرنگاران، تصریح کرد: «تحریم‌های بیشتری (علیه ایران) اعمال خواهد شد. چالش‌ها و مشکلات اقتصادی ایران در سال ۲۰۲۰ تشدید خواهند شد. آن‌ها (ایران) از قبل، در رکود عمیق هستند و ما شاهد هستیم که ایران دچار انزوای دیپلماتیک بیشتری شده است.»
اما آنچه چشم اندازه تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا را بیش از پیش تیره و تار می‌کند، کمرنگ شدن تحرکات واسطه‌ها است. دولت ژاپن بعد از سفر حسن روحانی به توکیو،
سکوت اختیار کرده و سخنی درباره تنش‌زدایی میان تهران و واشنگتن به میان نمی‌آورد. فرانسه نیز که همزمان با ژاپن برای وساطت میان ایران و آمریکا تلاش می‌کرد، شکست وساطت خود را پذیرفته و دیگر امید چندانی به تنش‌زدایی میان ایران و آمریکا از طریق مذاکره ندارد. ظاهرا مدتی است که مناسبات میان ایران و آمریکا دچار رکود شده است، اما باید منتظر ماند و دید که آیا گام پنجم کاهش تعهدات، این مناسبات را زنده می‌کند یا اینکه رکود فعلی را تشدید خواهد کرد.
