اعمال و آداب روز اول ماه رجب، «رجب، «شهرالله الأصمّ» است، و بدان سبب آن را «اصمّ» نامیدند که هیچ ماهى به پایه عظمت آن نمى رسد، مردم زمان جاهلیت به رجب حرمت مى نهادند و آنگاه که اسلام درخشیدن گرفت، بر حرمت آن افزود.
شب اول شب شریفی است و در آن چند عمل وارد است:
اول:
چون هلال ماه را مشاهده کند بگوید: «اللّٰهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَیْنا بِالْأَمْنِ وَالْاِیمانِ وَالسَّلامَهِ وَالْإِسْلامِ ، رَبِّی وَرَبُّکَ اللّٰهُ عَزَّوَجَلَّ»
خدایا! شروع این ماه را بر ما با ایمنی و ایمان و سلامت و اسلام قرار ده، (ای ماه) پروردگار من و تو، خدای عزتمند و پرشکوه است.
و روایت شده: رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هنگامی‌که هلال ماه رجب را می‌دید می‌گفت: «اللّٰهُمَّ بارِکْ لَنا فِی رَجَبٍ وَشَعْبانَ ، وَبَلِّغْنا شَهْرَ رَمَضانَ ، وَأَعِنَّا عَلَى الصِّیامِ ، وَالْقِیامِ ، وَحِفْظِ اللِّسانِ ، وَغَضِّ الْبَصَرِ ، وَلَا تَجْعَلْ حَظَّنا مِنْهُ الْجُوعَ وَالْعَطَشَ».
خدایا، برای ما در ماه رجب و شعبان برکت قرار ده و ما را به ماه رمضان برسان و بر روزه رمضان و بیداری شب و نگهداری زبان و فروبستن چشم کمک فرما و بهره ما را از ماه رمضان، گرسنگی و تشنگی قرار مده.
دوّم:
چنان‌که بعضی از علما فرموده‌اند غسل کند.
از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) روایت شده: «هرکه ماه رجب را بیاید و در اوّل و وسط و آخر آن غسل کند، پس از انجام آن مانند روزی که از مادر متولد شده بود از گناهان خود بیرون آمده و پاک می‌شود.»
سوم:
«حضرت حسین»(علیه‌السلام) را زیارت کند.
چهارم:
پس از نماز مغرب بیست رکعت نماز به‌جای آورد، به این ترتیب که: در هر رکعت پس از سوره «حمد»، «یک مرتبه» سوره «توحید» را خوانده و پس از هر دو رکعت سلام دهد تا خود و اهل و اولاد و مالش محفوظ بماند و از عذاب قبر ایمنی یابد و از صراط به‌سرعت برق بدون حسابرسی بگذرد.
پنجم:
پس از نماز عشاء دو رکعت نماز به‌جای آورد به این صورت که: در رکعت اوّل پس از سوره «حمد»، «یک مرتبه» سوره «أَلَمْ نَشْرَحْ» و «سه بار» سوره «توحید» را بخواند و در رکعت دوّم سوره «حمد» و سوره‌های «اَلَم نَشرَح» و «توحید» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ» و «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ» را هرکدام «یک بار» بخواند و هنگامی‌که سلام نماز را داد «سی مرتبه» بگوید: «لَاإِلهَ إِلّا اللّٰه» و «سی مرتبه» صلوات فرستد تا حق‌تعالی همانند روزی که از مادر متولّد شده، گناهان او را بیامرزد و پاکش نماید.
ششم:
۳۰ رکعت نماز به این ترتیب که: در هر رکعت پس از سوره «حمد»، «یک مرتبه» سوره «قُلْ یٰا أَیُّهَا الْکٰافِرُونَ» و «سه مرتبه» سوره «توحید» را بخواند.
هفتم:
عملی را که شیخ در کتاب «مصباح المتهجد» ذکر کرده به‌جای آورد.
شیخ در آن کتاب فرموده: عمل شب اوّل رجب، ابوالبختری وَهَب‌بن وَهَب از حضرت صادق(علیه‌السلام) از پدر بزرگوارش(علیه‌السلام) از جدّش از امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) روایت کرده: که برای آن حضرت خوشایند بود که خود را چهار شب در طول سال از هر کاری فارغ سازد و آن شب‌ها را به عبادت زنده بدارد و آن چهار شب عبارت‌اند از: «شب اوّل رجب، شب نیمه شعبان، شب عید فطر و شب عید قربان».
از حضرت جواد(علیه‌السلام) روایت شده: که مستحب است هرکسی این دعا را در شب اوّل رجب بعد از عشاء آخر بخواند: «خدایا! از تو درخواست می‌کنم به‌حق اینکه تو فرمانروایی و بر هر کاری توانایی و هر کاری که بخواهی می‌شود، خدایا! من به تو رو می‌کنم به‌وسیله پیامبرت محمّد، پیامبر رحمت، درود خدا بر او و خاندانش، ای محمّد، ای فرستاده‌ی خدا، من برای توجه به خدای پروردگارت و پروردگارم به تو روی می‌آورم تا خدا به سبب تو حاجتم را برآورد؛ خدایا به‌حق محمّد و پیشوایان از اهل‌بیتش ـ که درود خدا بر او و بر آنان ـ حاجتم را برآور.
سپس حاجتت را از خدا بخواه.
علی بن حدید روایت کرده: که حضرت موسی‌بن‌جعفر(علیه‌السلام) پس از فراغت از نماز شب در حال سجده چنین می‌گفت:
لَکَ الْمَحْمَدَهُ إِنْ أَطَعْتُکَ ، وَلَکَ الْحُجَّهُ إِنْ عَصَیْتُکَ ، لَاصُنْعَ لِى وَلَا لِغَیْرِى فِى إِحْسانٍ إِلّا بِکَ ، یَا کائِنُ قَبْلَ کُلِّ شَىْءٍ ، وَیَا مُکَوِّنَ کُلِّ شَىْءٍ ، إِنَّکَ عَلَىٰ کُلِّ شَىْءٍ قَدِیرٌ .
شکر و سپاس تنها از آن توست اگر از تو اطاعت کردم و حجّت و برهان تنها از آن توست اگر تو را معصیت کردم، در نیکی کردن نه کاری از من ساخته است و نه از غیر من جز به عنایت تو، ای هستی پیش از هر چیز، ای هستی‌بخش هر چیز، تو بر هر کاری توانایی،
اللّٰهُمَّ إِنِّى أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْعَدِیلَهِ عِنْدَ الْمَوْتِ ، وَمِنْ شَرِّ الْمَرْجِعِ فِى الْقُبُورِ ، وَمِنَ النَّدامَهِ یَوْمَ الْآزِفَهِ ، فَأَسْأَلُکَ أَنْ تُصَلِّىَ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ تَجْعَلَ عَیْشِى عِیشَهً نَقِیَّهً ، وَمِیْتَتِى مِیتَهً سَوِیَّهً ، وَمُنْقَلَبِى مُنْقَلَباً کَرِیماً غَیْرَ مُخْزٍ وَلَا فاضِحٍ؛
خدایا! از انحراف و ناباوری به هنگام مرگ و از گزند بازگشت در گورها و از پشیمانی در روز قیامت به تو پناه می‌آورم، از تو می‌خواهم بر محمّد و خاندان محمّد درود فرستی و قرار دهی زندگی‌ام را زندگی پاکی و مرگم را مرگی معتدل و بازگشت گاهم را بازگشت گاهی کریمانه که در آن خواری و رسوایی نباشد؛
اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الْأَئِمَّهِ یَنابِیعِ الْحِکْمَهِ ، وَأُوْلِى النِّعْمَهِ ، وَمَعادِنِ الْعِصْمَهِ ، وَاعْصِمْنِى بِهِمْ مِنْ کُلِّ سُوءٍ ، وَلَا تَأْخُذْنِى عَلَىٰ غِرَّهٍ وَلَا عَلَىٰ غَفْلَهٍ ، وَلَا تَجْعَلْ عَواقِبَ أَعْمالِى حَسْرَهً ، وَارْضَ عَنِّى ، فَإِنَّ مَغْفِرَتَکَ لِلظَّالِمِینَ وَأَنَا مِنَ الظَّالِمِینَ.
خدایا! بر محمّد و خاندانش درود فرست، آن امامانی که چشمه‌های حکمت و صاحبان نعمت و ریشه‌های عصمت‌اند و مرا به وسیله آنان از هر بدی نگهدار و در حالت غرور و غفلت مگیر و سرانجام کارهایم را حسرت و اندوه قرار مده و از من راضی شو، زیرا همانا آمرزشت برای ستمکاران است و من از ستمکارانم،
اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِى مَا لَایَضُرُّکَ ، وَأَعْطِنِى مَا لَایَنْقُصُکَ ، فَإِنَّکَ الْوَسِیعُ رَحْمَتُهُ ، الْبَدِیعُ حِکْمَتُهُ ، وَأَعْطِنِى السَّعَهَ وَالدَّعَهَ ، وَالْأَمْنَ وَالصِّحَّهَ ، وَالبُّخُوعَ وَالْقُنُوعَ ، وَالشُّکْرَ وَالْمُعافاهَ وَالتَّقْوىٰ وَالصَّبْرَ وَالصِّدْقَ عَلَیْکَ وَعَلَىٰ أَوْلِیائِکَ وَالْیُسْرَ وَالشُّکْرَ ، وَاعْمُمْ بِذٰلِکَ یَا رَبِّ أَهْلِى وَوَلَدِى وَ إِخْوانِى فِیکَ وَمَنْ أَحْبَبْتُ وَأَحَبَّنِى وَوَلَدْتُ وَوَلَدَنِى مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُؤْمِنِینَ یَا رَبَّ الْعالَمِینَ.
خدایا! بر من بیامرز آنچه را به تو زیان نمی‌رساند و به من عطا کن آنچه را که کاستی‌ات ندهد، همانا رحمتت گسترده و حکمتت نوین است. خدایا! و به من مرحمت فرما: گشایش، راحتی، امنیت، سلامت، فروتنی، قناعت، سپاسگزاری، تندرستی کامل، پروا پیشگی، شکیبایی، راستی بر تو و دوستانت، آسانی، شکر و همه این‌ها را پروردگارا به خانواده و فرزند و برادران دینی‌ام و هرکه را دوست دارم و دوستم دارد و هرکه فرزندم باشد و فرزندش باشم از مسلمانان و مؤمنان عمومیت ده، ای پروردگار جهانیان.
ابن اُشَیم گفته: وقت خواندن این دعا پس از هشت رکعت نماز شب و پیش از نماز وتر است، پس از آن سه رکعت وتر را به‌جای می‌آوری چون سلام دادی، در حالتی که نشسته‌ای بگو:
الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِى لَاتَنْفَدُ خَزائِنُهُ ، وَلَا یَخافُ آمِنُهُ ، رَبِّ إِنِ ارْتَکَبْتُ الْمَعاصِىَ فَذٰلِکَ ثِقَهٌ مِنِّى بِکَرَمِکَ ، إِنَّکَ تَقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبادِکَ ، وَتَعْفُو عَنْ سَیِّئاتِهِمْ وَتَغْفِرُ الزَّلَلَ ، وَ إِنَّکَ مُجِیبٌ لِدَاعِیکَ وَمِنْهُ قَرِیبٌ ، وَأَنَا تائِبٌ إِلَیْکَ مِنَ الْخَطایا ، وَراغِبٌ إِلَیْکَ فِى تَوْفِیرِ حَظِّى مِنَ الْعَطایا ،
سپاس خدای را که خزانه‌هایش پایان نمی‌پذیرد و آن‌که را امان دهد هرگز نمی‌ترسد، پروردگارا، اگر مرتکب گناهانی شدم در اثر اطمینانم به کرم تو بود، همانا توبه بندگان را می‌پذیری و از بدی‌هایشان درمی‌گذری و لغزش‌ها را می‌آمرزی، همانا تو خواننده‌ات را اجابت می‌نمایی و به او نزدیکی و من از خطاها تنها به‌جانب تو باز می‌گردم و در کامل کردن بهره‌ام از عطاها تنها به‌سوی تو رغبت دارم،
یَا خالِقَ الْبَرایا ، یَا مُنْقِذِى مِنْ کُلِّ شَدِیدَهٍ ، یَا مُجِیرِى مِنْ کُلِّ مَحْذُورٍ ، وَفِّرْ عَلَىَّ السُّرُورَ ، وَاکْفِنِى شَرَّ عَواقِبِ الْأُمُورِ ، فَأَنْتَ اللّٰهُ عَلَىٰ نَعْمائِکَ وَجَزِیلِ عَطائِکَ مَشْکُورٌ ، وَ لِکُلِّ خَیْرٍ مَذْخُورٌ.
ای آفریننده آفریدگان، ای نجات‌بخش من از هر سختی، ای پناه من از هرچه که هراسناک گردم، خوشحالی‌ام را فراوان کن و مرا از بدفرجامی در کارها کفایت فرما، تویی خدایی که بر نعمت‌ها و عطاهای فراوانت سپاس شده و برای هر خیری ذخیره بندگانی.
و آگاه باش علما برای هر شب این ماه نماز مخصوصی ذکر کرده‌اند که مقام را گنجایش نقل آن نیست.
اعمال روز اول ماه رجب
روز شریفى است و در آن چند عمل است:
اوّل:
روزه گرفتن؛ روایت شده: حضرت نوح(علیه‌السلام) در این روز سوار کشتی شد و به کسانی که با او بودند امر فرمود روزه بدارند؛ و هرکه در این روز، روزه بدارد، آتش دوزخ به فاصله یک سال راه از او دور می‌شود.
دوّم:
غسل کردن.
سوّم:
زیارت امام حسین(علیه‌السلام)؛ شیخ از بشیر دُهّان از امام صادق(علیه‌السلام) روایت کرده: هرکه روز اوّل رجب حسین بن علی(علیه‌السلام) را زیارت کند بی‌تردید خدای عالم او را بیامرزد.
چهارم:
خواندن دعای طولانی و مفصّلی که سید در کتاب «اقبال» نقل کرده.
پنجم:
خواندن «نماز سلمان» به این صورت که: ده رکعت نماز گذارد، بعد از هر دو رکعت سلام دهد و در هر رکعت «یک مرتبه» سوره «حمد»، «سه مرتبه» «توحید» و «سه مرتبه» «قُلْ یٰا أَیُّهَا الْکٰافِرُونَ» را خوانده و پس از هر سلام دست‌ها را بلند کند و بگوید:
لَاإِلٰهَ إِلّا اللّٰهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ ، لَهُ الْمُلْکُ ، وَلَهُ الْحَمْدُ ، یُحْیِی وَیُمِیتُ ، وَهُوَ حَیٌّ لَایَمُوتُ ، بَیَدِهِ الْخَیْرُ وَهُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ.
معبودی جز خدا نیست، یگانه و بی‌شریک است، فرمانروایی و سپاس تنها برای اوست، زنده می‌کند و می‌میراند و اوست زنده‌ای که نمی‌میرد، خیر به دست اوست و او بر هر کاری تواناست.
سپس بگوید:
اللّٰهُمَّ لَامانِعَ لِما أَعْطَیْتَ ، وَلَا مُعْطِیَ لِما مَنَعْتَ ، وَلَا یَنْفَعُ ذَا الْجَدِّ مِنْکَ الْجَدُّ.
خدایا! از آنچه عطا کردی بازدارنده‌ای نیست و آنچه را بازداری‌دهنده‌ای ندارد و شخص کوشا را کوشش از تو بی‌نیاز نمی‌کند.
سپس دست‌ها را بر چهره خود بکشد.
و نیز در «روز نیمه ماه رجب» این نماز را با همین کیفیت بخواند، ولی پس از: «عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» بگوید:
إِلٰهاً واحِداً أَحَداً فَرْداً صَمَداً ، لَمْ یَتَّخِذْ صاحِبَهً وَلَا وَلَداً.
معبود، یگانه، یکتا، فرد، مقصود نیازمند، آن‌که همسری و فرزندی نگرفته است.
و هم در «روز آخر ماه» این عمل را بجا آورد و بعد از: «عَلَىٰ کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ» بگوید:
وَصَلَّى اللّٰهُ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ الطَّاهِرِینَ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ.
خدایا! بر محمّد و خاندان پاکش درود فرست و جنبش و نیرویی جز به خدا نیست، خدای برتر و بزرگ.
پس دست‌ها را بر چهره خود کشیده و حاجتش را بطلبد؛ از فواید این نماز که بسیار است نباید غفلت نمود.
و آگاه باش که برای سلمان در روز اوّل ماه رجب نماز دیگری است که آن ده رکعت است: در هر رکعت سوره «حمد» «یک مرتبه» و سوره «توحید» «سه مرتبه» خوانده شود با فضیلت بسیار که چکیده‌اش آمرزش گناهان و در امان ماندن از فتنه قبر و عذاب قیامت و سلامت یافتن از جُذام و پیسی و بیماری ذات الجنب برای خواننده آن است؛
و همچنین سید ابن طاووس برای این روز، چهار رکعت نماز نقل کرده که هرکه می‌خواهد به کتاب «اقبال» مراجعه کند؛
و در این روز، در سال پنجاه‌وهفت هجری به قولی ولادت امام باقر(علیه‌السلام) واقع شده، ولی مختار نویسنده در این مورد سوم صفر است.۴
پی نوشت ها:
۱-فضائل الأشهر الثلاثه: ۲۴
۲-اقبال الأعمال: ۶۳۵
۳- اقبال: ۶۳۴
