اگر می‌خواهید همه چیز را درباره خلوت کریم‌خانی بدانید، با ما به حدود ۲۳۰سال پیش بیایید. به زمانی که آقامحمدخان، یکی از افراد ایل قاجار، با شکست لطفعلی‌خان زند، به قدرت رسید.
«یکی از آرام‌ترین و دنج‌ترین مکان‌های کاخ گلستان، «خلوت کریم‌خانی» است که در شمال‌غربی محوطه این کاخ قرار دارد و دیوار به دیوار تالار سلام است. در این نقطه آرام و پرطرفدار، حوض‌خانه‌ای وجود دارد که گاهی مسئولان مجموعه تاریخی گلستان آن را پر از آب کرده و باعث زیبایی و آرامش دو چندان این بخش می‌شوند. علاوه بر حوض‌خانه، تخت مرمر فتحعلی‌شاه قاجار و سنگ‌مزار ناصرالدین‌شاه هم در این گوشه از خانه شاهان قاجاری نگهداری می‌شود که حتما همه بازدیدکنندگان از کاخ گلستان آنها را دیده‌اند. اما شاید کمتر کسی بداند چرا نام این قسمت از کاخ موزه گلستان، خلوت کریم‌خانی است. واقعیت این است که در پس همه آرامشی که در «جلوخان» یا خلوت کریم‌خانی موج می‌زند، حقیقتی تلخ نهفته است؛ حقیقتی که به زمان به سلطنت رسیدن آغامحمدخان قاجار برمی‌گردد و روایتگر داستان کینه مؤسس سلسله قاجاریه نسبت به بنیانگذار سلسله زندیه است!
اگر می‌خواهید همه چیز را درباره خلوت کریم‌خانی بدانید، با ما به حدود ۲۳۰سال پیش بیایید. به زمانی که آقامحمدخان، یکی از افراد ایل قاجار، با شکست لطفعلی‌خان زند، به قدرت رسید.
کینه‌ای که خلوت کریم‌خانی را ساخت
محمدحسنخان، پدر آقامحمدخان قاجار، روزگاری رئیس ایل قاجار بود که بعد از کشته شدن نادرشاه افشار، سعی کرد از هرج و مرج مملکت استفاده کرده و به قدرت برسد. اما در نبرد با کریم‌خان زند شکست خورد و در استرآباد پناه گرفت. چندی بعد محمدحسنخان دوباره سپاهی مجهز و منظم ترتیب داد و جنگ با کریم‌خان زند را از سر گرفت. در جنگ‌های ابتدایی هم پیروز شد، اما در نهایت شکست خورد و سبزعلی که یکی از غلامان سابقش بود، در میدان جنگ سر از تنش جدا کرد. همین باعث شد تا آقامحمدخان، پسر ارشد محمدحسنخان کینه‌ای عجیب از کریم‌خان زند به دل بگیرد؛ کینه‌ای که بعد‌ها با حضور در ارگ کریم‌خانی و حتی لطف و محبت مؤسس سلسله زندیه نسبت به او هم از بین نرفت.
قدم زدن روی استخوان‌ها!
سال‌ها گذشت تا این که آقامحمدخان با غلبه بر لطفعلی‌خان زند به قدرت رسید و با سرنگونی حکومت زندیه، سلسله قاجاریه را بنیان گذاشت. او که در تمام این سال‌ها کینه کریم‌خان زند را در دل می‌پروراند، دستور داد او را نبش قبر کرده، استخوان‌هایش را از مقبره‌اش در عمارت کلاه‌فرنگی شیراز به تهران بیاورند و در راه‌پله راهروی کاخ گلستان به خاک بسپارند تا بتواند هر روز روی استخوان‌های مؤسس سلسله زندیه راه برود! نقل است شاه قاجار هر وقت دلش می‌گرفت یا خسته می‌شد، به قسمت جلوخان کاخش می‌رفت، از روی استخوان‌های کریم‌خان می‌گذشت و با نوک شمشیر بر قبر شاه زندیه می‌کوبید!
نبش قبر به دست رضاخان
کریم‌خان زند در تمام دوران حکومت قاجاریه از آقامحمدخان تا احمد شاه قاجار در راه‌پله جلوخان کاخ گلستان آرمیده بود تا این که رضاخان به قدرت رسید و حکومت پهلوی روی کار آمد. شاه پهلوی که از داستان استخوان‌های کریم‌خان‌زند خبر داشت، دستور داد پله را بشکافند و استخوان‌های مؤسس سلسله زندیه را خارج کنند. همان زمان خاکی که زیر پله‌ها قرار داشت، به همراه تکه‌هایی از استخوان‌ها که سالم مانده بود به شهر قم منتقل شد و این بار کریم‌خان زند برای همیشه در جوار مقبره شاه‌صفی و شاه‌سلطان حسین آرام گرفت.
یادگاری از سال ۱۳۰۴
از روز نبش قبر دوباره کریم‌خان زند توسط رضاخان عکسی موجود است که بی‌شک یکی از ارزشمندترین تصاویر تاریخ ایران به حساب می‌آید. در شرح این عکس آمده است: «اعلیحضرت اقدس شهریار شاهنشاه رضاشاه پهلوی در سر قبر کریم‌خان زند که استخوان‌های کریم‌خان را که آغامحمدخان قاجار زیر تخت خودش خاک کرده بود بیرون آورده که در جای دیگر دفن نمایند و این یادگار را برای خود باقی گذاردند به تاریخ ۱۳۰۴»
نگاهی به تاریخچه بنای جلوخان
این طور که مورخان نوشته‌اند، بنای جلوخان یا همین خلوت کریم‌خانی، در سال هزار و ۱۷۳هجری قمری و در زمان حکومت کریم‌خان زند احداث شده است. این بنا در گذشته‌های دور، راه عبور اندرونی و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بود و به همین دلیل به آن جلوخان گفته می‌شد. تا این که در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، این معبر مسدود و بخش زیادی از آن تخریب شد تا بنایی که روزگاری به دستور کریم‌خان زند احداث شده بود، به همین ایوان کوچک، سرپوشیده و ستون‌داری تبدیل شود که امروزه شاهد آن هستیم و از سه جهت باز است. معروف است که ناصرالدین شاه این گوشه دنج کاخ گلستان را بسیار دوست داشت و به همین دلیل بیشتر وقت‌ها در این محل خلوت می‌کرد و قلیان می‌کشید!
حوض جوشی
وقتی در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار چهره بنای جلوخان به‌کلی تغییر یافت، در وسط خلوت کریم‌خانی یک حوض جوشی ساخته شد که آب قنات شاه از آن بیرون می‌آمد و درختان موجود در باغ گلستان را آبیاری می‌کرد. این طور که در کتاب «یادبود تاسیسات آب تهران» آمده، قنات شاه (ناصری) از اراضی طرشت راهی می‌شد و بعد از مشروب کردن باغ کاخ گلستان، به سمت جنوب شرقی تهران می‌رفت. این حوض هنوز هم در میانه خلوت کریم‌خانی وجود دارد و گاهی مسئولان مجموعه تاریخی گلستان آن را پر از آب می‌کنند تا یادآور روز‌های گذشته‌اش باشد.
تخت فتحعلی‌شاه
در فضای آرام و دلنشین خلوت کریم‌خانی، محدوده‌ای با شیشه محصور شده که در آن از تخت مرمرین فتحعلی شاه قاجار نگهداری می‌شود. این تخت که از ابتدا در خروجی یکی از بنا‌های کاخ گلستان قرار داشت، در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه و در راستای اصلاح و تغییرات معماری کاخ گلستان از محل اصلی‌اش برداشته شد و در زمان پهلوی دوم به دستور محمدرضاشاه به خلوت کریم‌خانی منتقل شد.
نه به موزه لوور پاریس
نکته جالب توجه دیگر درباره سنگ قبر ناصرالدین شاه که از سنگ مرمر یکپارچه ساخته شده، این است که موزه لوور حدود ۵۰سال پیش قصد داشت این سنگ را به ارزش ۱۲هزار تومان خریداری کند، اما ورثه موافقت نکردند تا امروز سنگ مرمرین که تمثال تمام قد ناصرالدین شاه روی آن درج شده، در کاخ موزه گلستان و در قسمت خلوت کریم‌خانی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار بگیرد.
چرا خلوت کریم‌خانی؟!
درباره دلیل نامگذاری بنای دیوار به دیوار تالار سلام، روایت‌های مختلفی وجود دارد. عده‌ای معتقدند دلیل این نامگذاری همین داستان استخوان‌های کریم‌خان زند و خاکسپاری‌اش در راه‌پله‌های این بناست. اما بعضی هم اعتقاد دارند ساخت این بنا در زمان کریم‌خان زند صورت گرفته و این بخش در واقع قسمتی از خلوت‌خانه مؤسس سلسله زندیه به شمار می‌آمده، به همین دلیل به آن خلوت کریم‌خانی می‌گویند.
سنگ قبری که سازنده‌اش را کشت!
یکی دیگر از دیدنی‌های بخش خلوت کریم‌خانی، سنگ قبر مرمری ناصرالدین شاه قاجار است که سال‌ها روی قبر او در شهرری قرار داشت. اما بعد از انقلاب به کاخ گلستان انتقال داده شد. این سنگ قبر هم داستان خیلی جالبی دارد که شنیدنش خالی از لطف نیست. ماجرا از این قرار است که بعد از خاکسپاری سلطان صاحبقران در حرم حضرت عبدالعظیم (ع)، درباریان قاجاری به استاد حسین حجارباشی، یکی از استادان برجسته حجاری یزد سفارش ساخت سنگ قبر ناصرالدین شاه را دادند. استاد حسین حجارباشی هم ۴سال زمان صرف ساخت این سنگ مرمر کرد. به این ترتیب که روی آن تمثالی تمام قد از شاه شهید حک کرد و دور تا دور آن شعری ۱۲بیتی در سوگ شاه شهید نوشت. وقتی کار ساخت این سنگ قبر بی‌نظیر به پایان رسید، قرار بر این شد که سنگ را از یزد به تهران بیاورند. اما هیچ‌کس فکرش را نکرده بود که تکه سنگی به طول دو متر، عرض یک متر و ۲۵سانتی‌متر و چهار وجب ضخامت از جنس مرمر، چقدر می‌تواند سنگین باشد! برای انتقال این سنگ از یزد به تهران مقرر شده بود حاکم نایب‌الحکومه، کدخدا و اعیان در مسیر سنگ صف بکشند و کشاورزان در هر آبادی سنگ را روی تیر‌های چوبی بغلتانند. نقل می‌کنند طی مسیر یزد تا تهران، ۳۰تا ۵۰نفر به دلیل تحمل وزن سنگین این سنگ قبر، جان خودشان را از دست دادند! ضمن این که مظفرالدین شاه به استاد حسین حجارباشی برای کار به این سختی و پرزحمت، فقط صد تومان دستمزد داد که همین باعث شد حجار از شدت ناراحتی مریض شده و از دنیا برود!
همه چیز درباره کریم‌خان زند
کریم‌خان زند وزیر اعظم شاه اسماعیل سوم صفوی بود. بعد از مرگ نادرشاه افشار که جانشینانش برای رسیدن به منصب پادشاهی به جان هم افتادند، کریم‌خان زند هم درصدد کسب قدرت برآمد و توانست با شکست همه رقیبانش، تمام بخش‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را تحت حکومت خود درآورد. کریم‌خان زند که مؤسس دودمان زندیه بود، تنها پادشاهی است که هیچ‌وقت برای خودش مراسم تاجگذاری برگزار نکرد و خودش را «وکیل‌الرعایا» خواند. او بهترین فرمانروا پس از حمله اعراب به ایران به حساب می‌آید. کریم‌خان زند در ۸۰سالگی به مرض سل مبتلا شد و در شیراز جان خودش را از دست داد. او را طبق وصیت‌نامه‌اش در عمارت کلاه‌فرنگی باغ ارگ شیراز و در قبری که برای خودش ساخته بود دفن کردند. اما ۱۲سال بعد آقامحمدخان قاجار دستور داد او را نبش قبر کرده و استخوان‌هایش را به کاخ گلستان تهران بیاورند و در راه‌پله‌های جلوخان کاخ به خاک بسپارند!
منبع: روزنامه همشهری
