بیماری طاعون؛ علل، نشانه‌ها و راه‌های پیشگیری و درمان آن

فرارو- شاید بسیاری از افراد صحبت کردن از بیماری طاعون در این زمان را کمی تعجب برانگیز بدانند و این پرسش را مطرح کنند که مگر بیماری طاعون هنوز هم وجود دارد؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت که بله، بیماری طاعون هنوز وجود دارد و شیوع اخیر طاعون خیارکی در کشور چین نمونه بارزی از لزوم توجه دوباره به این بیماری مسری و خطرناک است. در واقع شیوع اخیر طاعون در برخی از کشور‌ها مثل چین، مغولستان و برخی از کشور‌های آفریقایی و همچنین شناسایی گونه‌ای از این بیماری با مقاومت بسیار بالاتر از گونه‌های پیشین در ماداگاسکار سبب شده است که سازمان بهداشت جهانی هشدار‌هایی را در این زمینه منتشر کند و از احتمال شیوع مجدد این بیماری در برخی مناطق سخن بگوید. به همین دلیل آشنایی با این بیماری و راه‌های پیشگیری و درمان آن می‌تواند بسیار مفید باشد.

طاعون یا «مرگ سیاه»، یک نوع بیماری عفونی باکتریال است که توسط گونه‌ای باکتری میله‌ای شکل و گرم منفی موسوم به «یرسینا پستیس» ایجاد می‌گردد. این بیماری به رغم توسعه دانش پزشکی همچنان به صورت آندمیک در گوشه و کنار جهان دیده می‌شود و الگوی انتقال آن عمدتاً بین جوندگان کوچک و حشره کک است و اگر انسان نیز در سیکل انتقال قرار بگیرد، آلوده می‌شود. با اینکه طاعون یکی از قدیمی‌ترین بیماری‌های شناخته شده به حساب می‌آید، اما عامل این بیماری در سال ۱۸۹۴، پس از سال‌ها پژوهش، توسط «الکساندر یرسین» در انستیتو پاستور کشف شد و چند سال بعد انتقال آن به انسان از طریق کک به اثبات رسید. این بیماری شدید در طول تاریخ خسارات جانی و مالی اسف باری در سراسر جهان را پدید آورده است، اما علی رغم رشد دانش پزشکی و وجود درمان‌های اثر بخش، کارشناسان بر این باورند که احتمال وقوع همه گیری این بیماری همیشه وجود دارد. نکته حائز اهمیت در خصوص بیماری طاعون این است که در گذشته از باکتری عامل این بیماری در حملات بیوتروریستی استفاده شده است، بنابراین احتمال استفاده مجدد در این حملات در آینده وجود دارد. در عین حال، در ماداگاسکار (جنوب شرقی آفریقا) انواعی از باکتری مقاوم به آنتی بیوتیک‌ها شناسایی شده که لزوم توجه بیشتر به این بیماری را مطرح کرده است؛ بنابراین علی رغم وجود درمان موثر برای طاعون، این بیماری می‌تواند مجدداً یک همه گیری، به ویژه در مناطق خاموش (مناطقی که قبلا درگیر همه گیری این بیماری بودند) را پدید بیاورد.

 

عامل طاعون، باکتری یرسینا پستیس (Yersinia Pestis) است و توسط برخی جوندگان وحشی مثل موش صحرایی، خرگوش، گربه خانگی، موش، موش خرما، سنجاب زمینی و صخره‌ای منتقل می‌شود. موش صحرایی در تولید و انتشار طاعون نقش مهمی دارد و کک‌های این موش بیماری طاعون را به انسان انتقال می‌دهند. در ایران تاکنون ۱۳ نوع کک، جوندگان وحشی در شهر‌های مختلف شناخته شده است که می‌توانند بیماری طاعون را منتقل کنند. مثلاً کک موش وقتی از بدن موش خون را می‌مکد می‌توان خون آلوده به میکروب را با گزش به انسان منتقل کند. انتقال عفونت از میزبانان حیوانی به انسانی، طاعون حیوانی و انتقال آن از انسان به انسان، طاعون انسانی نامیده می‌شود.

 

تاکنون چند بار طاعون به‌صورت جهانگیر (پاندمیک) اتفاق افتاده است: اولین پاندمی ثبت شده در تاریخ، در سال ۵۴۱ میلادی در مصر اتفاق افتاد و از آنجا به اروپا منتقل شد و موجب تلفات شدید و کاهش ۶۰ـ۵۰ درصد جمعیت در شمال آفریقا، اروپا و مرکز و جنوب آسیا شده است. دومین شیوع جهانی طاعون که به «مرگ سیاه» نیز مشهور شد در سال ۱۳۴۶ میلادی اتفاق افتاده و حدود ۳۰ـ۲۰ میلیون نفر یعنی یک سوم جمعیت اروپا را به کام مرگ کشاند. در این همه گیری، بیماری طاعون به وسیله موش‌های صحرائی و انسان‌های مبتلا به آهستگی از روستایی به روستای دیگر و یا با سرعت بیشتری به وسیله کشتی از کشوری به کشور دیگر منتشر شد. این‌همه گیری به مدت ۱۳۰ سال ادامه یافته و مشکلات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و عقیدتی فراوانی به بار آورد. سومین همه‌گیری جهانی طاعون در سال ۱۸۵۵ از چین آغاز شد و به سایر مناطق انتشار یافت که سرانجام موجب مرگ ۱۲ میلیون نفر از مردم هند و چین گردید. شیوع بیماری طاعون در نیمه اول قرن نوزدهم، فقط در شهر لندن ۱۵۰ هزار نفر را به کام مرگ کشاند و در همین زمان بود که الکساندر یرسین توانست عامل این بیماری را شناسایی کند.

 

در حال حاضر، طاعون در حیات وحش قسمت‌های غربی ایالات متحده آمریکا، بسیاری از مناطق آمریکای جنوبی، نواحی شمالی، مرکزی و شرقی آفریقا، آسیای جنوب شرقی و مرکزی و قسمت‌های انتهایی جنوب شرقی اروپا تا نزدیک دریای خزر دیده می‌شود. با وجود اینکه طاعون شهری در بیشتر نقاط دنیا کنترل شده است، ولی در بعضی کشور‌های آفریقایی نظیر بوتسوانا، زامبیا، آنگولا، ماداگاسکار، کنگو، کنیا، اوگاندا، ملاوی، زمیبابوه، لیبی، تانزانیا و زئیر موارد انسانی بیماری هنوز هم در شهر‌ها گزارش می‌شود. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی قاره آفریقا (ماداگاسکار، موزامبیک، تانزانیا، جمهوری دموکراتیک کنگو) و سپس آسیا (هند) بالاترین آمار مبتلایان به طاعون را دارند. این دو قاره به تنهایی ۹۹٪ مناطق طاعون‌زده در سال ۱۹۹۷ در جهان را تشکیل می‌دادند. در آمریکای جنوبی و غرب ایالات متحده آمریکا نیز در سال ۱۹۹۷ چند مورد اعلام شده بود. اخیراً در ژوئیه سال ۲۰۲۰ ثبت یک مورد ابتلا به طاعون خیارکی در شمال چین پس از آن گزارش شد که قبل از آن دو مورد ابتلا در کشور مغولستان باعث ثبت هشدار درجه سه در آن منطقه شده بود. طغیان‌های اخیر طاعون نشان داده است که طاعون ممکن است در مناطقی که مدت‌های طولانی کانون‌های خاموش بیماری بوده دوباره ظهور پیدا کند.

 

این نوع بیماری، بسته به اینکه کدام قسمت از بدن شما را درگیر کند، طبقه بندی می‌شود و علائم بیماری نیز بسته به نوع بیماری متفاوت است؛ بنابراین در اینجا انواع مختلف بیماری طاعون را به همراه علائم آن، معرفی خواهیم کرد؛

طاعون خیارکی یا بوبونیک، شایع‌ترین نوع بیماری طاعون است. این نام به علت غدد لنفاوی متورم (buboes) است که به طور معمول در هفته اول پس از آلوده شدن ایجاد می‌شوند. طاعون خیارکی ممکن است باعث ایجاد تورم به اندازه تخم مرغ در غدد کشاله ران، زیر بغل یا گردن شود. طاعون خیارکی شایع‌ترین نوع طاعون است و در اثر نیش کک آلوده ایجاد می‌شود. باکتری این بیماری، وارد نیش شده و از طریق سیستم لنفاوی به نزدیکترین گره لنفاوی می‌رود و در آنجا شروع به رشد و تکثیر می‌کند. غدد لنفاوی ملتهب و دردناک می‌شود. در مراحل پیشرفته‌تر عفونت، غدد لنفاوی ملتهب می‌توانند به زخم‌های باز و چرکین تبدیل شوند.

 

---

 

طاعون خیارکی به ندرت دیده می‌شود که از یک انسان به انسان دیگر منتقل شود. کم شدن آب بدن و عطش دائمی بیمار از علائم دیگر این بیماری است. درصورتی‌که بیمار به‌موقع تحت معالجه نشود، علایمی مانند افزایش ضربان قلب، آشفتگی و هذیان ظاهر می‌شوند. در این صورت بیمار پس از ۳۶ ساعت می‌میرد. سایر علائم طاعون خیارکی شامل موارد زیر می‌باشد:

ــ سردرد
ــ خستگی یا ضعف
ــ درد‌های عضلانی
ــ شروع ناگهانی تب و لرز

 

این طاعون بین ۱۰ تا ۲۰٪ طاعون‌ها را تشکیل می‌دهد. طاعون عفونتی خون در ادامه طاعون خیارکی به وجود آمده و نوع شدید شده آن است که طی تکثیر زیاد باسیل‌ها در دستگاه گردش خون، به‌صورت بیماری بروز می‌کند. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که سیستم دفاعی غدد لنفاوی و سایر دفاع‌های بدن فعال شده باشد. ممکن است خیارک‌های تشکیل شده آن‌قدر ریز باشند که دیده نشوند، این نوع طاعون باعث تورم ماهیچه (میوکارد) قلب و افزایش حجم آن و تخریب بافت‌های کبد و طحال شود. افراد مبتلا به این نوع طاعون، دچار سرگیجه، حالت تهوع، اسهال، درد‌های عضلانی وحشتناک، تخریب بافت‌ها و کاهش زیاد فشارخون می‌شوند. سایر علائم طاعون عفونتی خون عبارتند از:

ــ شوک
ــ تب و لرز
ــ ضعف شدید
ــ درد شکم، اسهال و استفراغ
ــ خون ریزی از دهان، بینی یا روده یا زیر پوست
ــ کبودی و مرگ بافت (گانگرن) در اندام ها، معمولاً در پا، انگشتان پا و بینی

 

طاعون ریوی نسبت به طاعون خیارکی نادر است، اما به‌شدت مسری و به‌مراتب کشنده‌تر است. طاعون ریوی هنگامی رخ می‌دهد که میکروب این بیماری مستقیماً از طریق ریه وارد بدن می‌شود. طاعون ریوی می‌تواند از طریق راه تنفسی، از بیماری که به طاعون خیارکی دچار است به فرد سالم منتقل شود. سرایت بیماری از راه تماس با مایعات و لباس‌های آلوده به باسیل یا تنفس قطرات معلق در هوا که با عطسه و سرفه منتشر می‌شود، انجام می‌گیرد. در این نوع از طاعون دوره نهفتگی بیماری چند ساعت بیش‌تر طول نمی‌کشد و اولین علائم آن تب، سرفه شدید، اختلال در تنفس و استفراغ خون چرک آلود می‌باشد. ممکن است فرد بیمار به حالت کما برود. طاعون ریوی، حتی با درمان آنتی‌بیوتیکی نیز بسیار کشنده است و فرد را در حداکثر سه روز از پای درمی‌آورد. سایر علائم بیماری طاعون ریوی عبارتند از:

ــ سرفه، با مخاط خونی (خلط)
ــ مشکلات تنفسی
ــ تهوع و استفراغ
ــ تب شدید
ــ سردرد
ــ ضعف
ــ درد قفسه سینه

با توجه به این موضوع که این بیماری، یک بیماری مشترک میان انسان و حیوانات است، حیوانات انتقال دهندگان اصلی این بیماری هستند. اگر کک آلوده به این باکتری بدن انسان را گاز بگیرید این بیماری انتقال پیدا می‌کند. اگر جوندگان شهری مانند موش نیز ناقل این باکتری باشند می‌توانند سبب شیوع این بیماری شوند. حیوانات اهلی می‌توانند محیط مناسبی برای انتقال جوندگان آلوده به محیط خانه و اجتماعات انسانی باشند. به طور مثال این حیوانات از روش‌هایی مانند گاز گرفتن و چنگ زدن ترشحات دهانی خود را وارد بدن انسان می‌کنند. این بیماری به شدت مسری است و اگر فردی مبتلا به بیماری طاعون باشد این بیماری را به دیگران نیز انتقال می‌دهد. اگر بخواهیم نگاهی کلی به روش انتقال این بیماری داشته باشیم، می‌توانیم آن را به صورت زیر دسته بندی کنیم:

ــ تماس با کک آلوده
ــ تماس مستقیم با انسان‌های مبتلابه طاعون ریوی
ــ تماس و دست‌کاری نسوج حیوانات آلوده و محیط کشت باسیل طاعون
ــ انتقال بیماری طاعون در اثر تماس با گربه‌های آلوده به پنومونی طاعونی
ــ تماس با شپش و کنه آلوده
ــ انتشار عمدی بیماری طاعون از طریق افشانه‌های آلوده در حملات بیوتروریستی

 

طاعون از دیرباز به‌عنوان یک سلاح بیولوژیکی کاربرد داشته است. ژاپنی‌ها در جنگ جهانی دوم تحقیقات گسترده‌ای در مورد پرورش و رهاسازی کک‌های آلوده به طاعون در اراضی دشمن انجام دادند و نمونه‌هایی از بمب‌های حاوی تعداد زیادی موش و کک را ساختند. آن‌ها در جریان همین آزمایش‌ها گروهی از زندانیان غیرنظامی و اسیران جنگی چینی، کره‌ای و منچوری را به طاعون مبتلا کردند.

 

خطر ابتلا به این بیماری بسیار کم است و در سراسر جهان، فقط چند هزار نفر هر سال به این نوع بیماری مبتلا می‌شوند. با این وجود همین تعداد کم نیز می‌توانند در صورت عدم توجه به مقررات بهداشتی سبب بروز یک همه گیری شوند. در واقع همیشه عوامل خطرزایی وجود دارند که می‌توانند سبب انتقال بیماری طاعون تبدیل آن به یک خطر بزرگ شوند. این عوامل خطرزا عبارتند از:

۱. عوامل جغرافیایی: این نوع بیماری در مناطق روستایی و پر ازدحام که از نظر بهداشتی ضعیف و دارای جمعیت جوندگان زیاد است، شیوع بیشتری دارد. بیشترین تعداد عفونت طاعون انسانی در آفریقا به ویژه جزیره آفریقایی ماداگاسکار رخ می‌دهد. این بیماری همچنین در مناطقی از آسیا و آمریکای جنوبی به انسان منتقل شده است. همچنین تفریح، شکار یا پیاده روی در مناطقی که حیوانات آلوده به این بیماری در آن زندگی می‌کنند می‌توانند خطر گازگرفتگی یک کک آلوده را افزایش دهند.

۲. عوامل شغلی: دام پزشکان و دستیاران آن‌ها به علت تماس با گربه‌های خانگی و سگ‌ها ممکن است به این بیماری آلوده شوند. در افراد با مشاغل پرخطر که با حیوانات آلوده سروکار دارند احتمال ابتلا به این بیماری بیشتر است.

بررسی و تشخیص بیاری طاعون معمولاً به سه روش زیر صورت می‌گیرد:

۱. بررسی غدد لنفاوی: اگر غدد لنفاوی شما متورم شده و علائمی از طاعون بوبونیک داشته باشید، پزشکتان با استفاده از سوزن از باکتری‌ها نمونه تهیه می‌کند، که به این روش آسپیراسیون گفته می‌شود.

۲. آزمایش خون: فقط در صورت ابتلا به طاعون سپتیسیم، باکتری‌های Yersinia pestis در جریان خون شما تشخیص داده می‌شوند.

۳. بررسی ریه ها: پزشکتان با استفاده از یک لوله نازک و انعطاف پذیر از طریق بینی یا دهان و پایین گلو شما از مخاط مجاری (خلط) یا مایعات نمونه تهیه می‌کند.

 

اساس پیشگیری از طاعون، کنترل میزبان‌ها و حشرات ناقل باکتری است. برخی از حیوانات بطور طبیعی نسبت به بیماری مقاومند. با اندازه گیری تیتر پیش رونده آنتی بادی در سگ‌ها و یا گرگ‌ها ممکن است بتوان از بروز بیماری جلوگیری کرد. افزون بر این جلوگیری از تماس با حیوانات اهلی و یا جونده‌های کوچک که ممکن است با مخزن بیماری در ارتباط بوده باشند بسیار موثر است. با این حال اگر در مناطقی هستید که شیوع این بیماری زیاد است، می‌توانید برای پیشگیری از ابتلا به بیماری، احتیاط‌های زیر را انجام دهید:

ــ منبع عفونت را پیدا کرده و آن را نابود کنید. مناطقی که احتمال دارد جوندگان در آن لانه سازی سازی کنند را از بین ببرید.
ــ کارکنان بهداشتی باید در مورد پیشگیری و کنترل عفونت مهارت‌های لازم را آموزش ببینند. کارگران در تماس مستقیم با بیماران طاعون پنومونی باید اقدامات پیشگیری کننده استاندارد را انجام دهند و در مدت هفت روز یا حداقل تا زمانی که در معرض بیماران آلوده قرار دارند، از آنتی بیوتیک استفاده کنند.
ــ بیماران مبتلا به طاعون ذات الریه را جدا نگهداری کنید. بیماران ذات الریه باید جدا شوند تا از طریق راه‌های تنفسی دیگران را آلوده نکنند. ارائه ماسک برای بیماران پنومونی می‌تواند باعث کاهش شیوع انتشار بیماری شود.
ــ در مناطقی که جوندگان به راحتی به آن‌ها دسترسی پیدا می‌کنند، از ریختن غذای حیوان خانگی در مناطقی که جوندگان احتمال دارد به آن دسترسی داشته باشند خودداری کنید.
ــ از حیوانات خانگی خود در برابر آلودگی با کک محافظت کنید. با دامپزشک برای شناخت و تهیه بهترین محصولات کنترل کننده کک مشورت کنید.
ــ هنگام دست زدن به حیوانات آلوده حتما، از دستکش استفاده کنید تا از تماس پوستتان با باکتری‌های مضر جلوگیری کنید.

تاکنون واکسنی برای جلوگیری از ابتلا به این بیماری ساخته نشده است. درمان این بیماری با مصرف آنتی بیوتیک امکان پذیر است. برای درمان این بیماری معمولا آنتی بیوتیک‌های زیر تجویز می‌شوند:

ــ جنتامایسین
ــ داکسی سایکلین
ــ سیپروفلوکساسین
ــ لووفلوکساسین
ــ مکسیفلوکساسین
ــ کلارفنیکول