دو نیمه بورس با سوءبرداشت

بورس تهران روز دوشنبه ریزشی دور از انتظار را تجربه کرد و با ثبت بیشترین افت در یک ماه اخیر، پس از ۶ روز مقاومت محدوده ۵/ ۱ میلیون واحدی را ترک کرد. به این ترتیب بازار سهام که با انتشار خبر بررسی مجدد لوایح FATF در مجمع تشخیص شروعی مثبت داشت، در ادامه روندی متفاوت را در پیش گرفت و اخبار ضد و نقیض در این خصوص و برداشت نادرست معامله‌گران از آن سبب شد تا کلیت بورس تهران با تشدید عرضه‌ها مواجه شود.

به گزارش دنیای اقتصاد، بورس تهران روز گذشته ریزشی دور از انتظار را به ثبت رساند و در حالی که انتظار می‌رفت حداقل در مواجهه با رخوت چند روزه عرضه و تقاضا که به پایداری بالای سطح یک میلیون و ۵۰۰ هزار واحدی منجر شده بود، عملکردی کم‌نوسان را به نمایش بگذارد به میزان ۳۱ هزار و ۶۵۲ واحد افت کرد و به کانال یک میلیون و ۴۸۴ هزار واحدی رسید. در این روز عوامل متعددی نظیر برداشت اشتباه از تمدید مهلت بررسی لوایح «اف.ای.تی.اف» که به‌عنوان تصمیم نظام از تصویب آن دو تلقی شده بود بر فضای روانی حاکم بر بازار اثر منفی گذاشت و احتیاط ادامه‌دار فعالان بازار که تداوم روند صعودی را با دیده تردید می‌نگریستند، سبب شد تا نماگر اصلی بورس تهران به‌عنوان مهم‌ترین شاخص در بازارهای مالی کشور آماده عقب‌نشینی بیشتر شود. تشویش بازار سهام چند روزی است که ادامه دارد و شاخص کل بورس عملکرد ضعیفی را از خود به نمایش می‌گذارد.

این تشویش اگرچه تا قبل از روز گذشته امیدواری را برای رشد بیشتر قیمت‌ها به دنبال داشت با این حال معاملات روز گذشته نشان داد در فضای فعلی مشرف بر معاملات بازارهای سرمایه‌پذیر نظیر بورس، آنچه بیش از حد سرمایه‌گذاران را برای مواجهه با ضرر آماده می‌کند همین خوش‌بینی است. بر این اساس معاملات روز دوشنبه در حالی آغاز شد که تقلای عرضه و تقاضا برای به پیش بردن قیمت‌ها در کلیت بازار سهام تا یک ساعت پس از شروع معاملات تداوم یافت و اگر چه نتوانست رشدی قابل توجه را به ثبت برساند اما دست کم مغلوب فشاری از ناحیه عرضه نیز نشد. این مساله اما پس از ساعت ۱۰ رفته‌رفته تغییر کرد و فشار فروش کم‌سابقه طی روزهای اخیر طی دو ساعت و نیم ادامه معاملات در این روز به افت ۰۹/ ۲ درصدی میانگین قیمت‌ها در بورس تهران انجامید. در این روز نماگر یاد شده ۳۱ هزار و ۶۵۲ واحد از ارتفاع خود را از دست داد و در حالی که چند روزی می‌شد پایداری آن بالای سطح یک میلیون و ۵۰۰ هزار واحدی به مثابه آمادگی برای صعود بیشتر تلقی شده بود به راحتی تا سطح یک میلیون و ۴۸۴ هزار واحد پایین آمد.

نگاهی به تغییرات روزانه نمودار شاخص کل در طول معاملات این روز نشان می‌دهد که گویی بازار یک ساعت ابتدایی معاملات را معطل هضم یک خبر بوده است. رشد ناچیز ساعت نخست معاملات در مقایسه با شیب فزاینده سقوط قیمت‌ها در باقی ساعات معاملاتی روز یاد شده نشان می‌دهد نماگر اصلی بازار سهام حالا پس از بازپس‌گیری ۳۸ درصد از سطوح از دست رفته از اوج تاریخی قیمت‌ها در ۱۹ مرداد منتظر خبری بوده که می‌تواند، بر بازار اثرگذار باشد.

FATF؛ امیدی که ناامید شد

طی روزهای اخیر خوشبینی‌هایی در فضای خبری شکل گرفت که به موجب آن ممکن بود اندکی از محدودیت‌های مالی گریبانگیر اقتصاد ایران مرتفع شود. داستان از آنجا شروع شد که محسن رضایی دبیر مجتمع تشخیص مصلحت نظام طی هفته گذشته از نامه دولت به مقام معظم رهبری سخن به میان آورد؛ نامه‌ای که به موجب آن لوایح تصویب شدهFATF یا همان گروه ویژه اقدام مالی ممکن بود یک بار دیگر در دستور کار بررسی مجمع تشخیص قرار گیرد. به موجب همین امر بود که در طول یک هفته اخیر بازار سرمایه در امتداد کاهش ریسک‌های سیستماتیک خبر یاد شده را به حساب بهبود شرایط گذاشت و فعالان اقتصادی ایران این مهم را که می‌توانست هزینه‌های مبادله را کاهش دهد به فال نیک گرفتند.

مساله اما در جایی جدی‌تر شد که در نخستین ساعات بامداد روز دوشنبه خبر تمدید مهلت بررسی باقی مانده این لوایح از سوی معاون حقوقی ریاست جمهوری تایید شد و بازار در حالی معاملات این روز را آغاز کرد که امیدواری درخصوص بهبود وضعیت اقتصادی ناشی از کاهش هزینه مبادله افزایش پیدا کرده بود. با این حال اندکی طول کشید تا خبر یاد شده به دقت واکاوی شود و زوایای مبهم آن برای عموم مردم توضیح داده شود. داستان از این قرار بود که مانند گذشته که برای بررسی این لوایح مهلت معین می‌شد، فرصتی تعیین شده تا با بررسی مجدد لایحه‌های «پالرمو» و «مقابله با تامین مالی تروریسم» راه برای تجدیدنظر اعضای مخالف مجمع تشخیص مصلحت نظام با این وضعیت باز شود. این مساله اگرچه می‌تواند امید به تغییر وضعیت را در میان فعالان اقتصادی برانگیزد اما ابدا به این معنا نیست که اعطای فرصت مجدد به بررسی آنها به تصویب این بخش از لوایح چهارگانه منتهی خواهد شد. همین امر بود که در ادامه معاملات بازار سهام راه را برای ریزش بیشتر قیمت‌ها در بورس و فرابورس و تضعیف جدی تقاضا در این بازارها فراهم کرد.

تلاطم در دریای سیاست

تجربه تاریخی فعالیت در بازار سرمایه حکایت از آن دارد که این بازار تا حد زیادی از وقایع سیاسی اثر می‌پذیرد. این مساله اگرچه رویدادی عجیب نیست اما به دلیل وجود فضای خاص حاکم بر کشور و تنش‌های ادامه‌دار سیاسی با جهان خارج تا حدود زیادی نسبت به بازارهای مالی سایر کشورها همبستگی بیشتری را از خود نشان می‌دهد. برای مثال اگرچه مناقشه اقتصادی میان ایالات‌متحده و چین که به جنگ تعرفه‌ای معروف شد توانست تا حدود زیادی هم بر بازار کالاهای اساسی و هم قیمت سهام اثر بگذارد، با این حال آنچه در هر دو کشور در نهایت روند صعودی یا نزولی قیمت‌ها را تعیین می‌کرد عملکرد خود شرکت‌ها و تاثیرپذیری آنها از اخبار بود. در ایران اما دورنمای تحولات سیاسی تاثیراتی بر قیمت‌ها داشته که بعضا با افق پیش روی قیمت سهام در بسیاری از مواقع سازگار نبوده است.

برای مثال روند صعودی که قبل از توافق بر سر برجام در بسیاری از نمادها به خصوص بانکی‌ها حاکم بود آنچنان قیمت برخی از نمادها را افزایش داد که حتی در صورت برداشته شدن همه تحریم‌‌ها و ادغام کامل ایران در اقتصاد جهانی باز هم در سودسازی شرکت‌ها چندان دیده نمی‌شد. همین امر سبب شده تا نقش ریسک‌های سیاسی در ایران به دلیل سابقه و تاثیری که بر قیمت سهام می‌گذارند در بازار سرمایه بیشتر باشد و این تحولات با جدیت بیشتری از سوی عموم دنبال شوند؛ عاملی که همواره توانسته غیر ممکن را ممکن کند و دلیلی شود تا روندهای صعودی یا نزولی به راحتی تغییر جهت دهند. از این رو است که شاید بتوان گفت پیگیری بورس و تحولات آن یا به عبارت بهتر بورس‌بازی در اقتصاد ایران همواره نیازمند دیدی عمیق نسبت به رویدادهای سیاسی و احتمالات پیرامون آن است. (برای کسب اطلاع از این مهم و مطالعه نظرات کارشناسان به صفحه ۱۰ مراجعه کنید.) در حال حاضر اما مساله تا حدودی تشدید شده است بازار سهام که همه تحولات سیاسی را با حساسیت زیادی در تصمیمات خود لحاظ می‌کند حال پس از تحمل یک ریزش ۴ماهه که توانست برخی از نمادها را تا ۷۰ درصد از رکورد قیمتی خود دور کند، درگیر عاملی مانند اثر برجستگی (saliency effect) نیز هست. در این حالت سرمایه‌گذاران تجربه از رویدادهای گذشته را بیشتر در تصمیمات خود لحاظ می‌کنند تا واقعیات موجود. همین امر می‌تواند آنها را بر مبنای زیان‌گریزی به سمت تصمیماتی سوق دهد که بیش از متغیرهای موجود رخدادهای گذشته را مد نظر قرار دهند.

بی‌اعتمادی؛ چرا و چگونه

سخنی نقل شده از فرانسیس فوکویاما فیلسوف و متخصص اقتصاد سیاسی معروف است که «بی اعتمادی هزینه تعامل را در تعاملات انسانی بالاتر می‌برد.» همان‌طور که در گزارش‌های پیشین نیز بارها به آن اشاره شد، آنچه که می‌تواند از نوسانات قیمتی در بازار سهام تا حد قابل توجهی بکاهد، تقویت عوامل اعتماد ساز در بسترهایی است که سرمایه‌گذاری را امن تر می‌کند. این مساله در اقتصادهایی مانند ایران که ریسک بالای سیستماتیک به مثابه عاملی مزاحم در جهت سرمایه‌گذاری بلندمدت عمل می‌کند، اگرچه به پای ثابت متغیرهای موجود در تحلیل بدل شده اما هیچ گاه نتوانسته از اثر خود بر تغییرات قیمت‌ها بکاهد و زخم‌های ناشی از وجود خود را در مواجهه با نبود اطمینان التیام دهد.

دقیقا به همین دلیل است که در ماه‌های گذشته هر عاملی از اختلاف نظر دو وزیر نفت و اقتصاد بر سر عرضه ETF ناکام «پالایش یکم» تا دستورالعمل‌های داخلی بورس تهران مبنی بر ممنوعیت معاملات یک روزه که بعدا لغو شد و همین ابهام در خبر تمدید مهلت بررسی لوایح جامانده FATF توانسته بازار سرمایه را دستخوش تغییر کند. اگر بخواهیم با این تبیین مخالفت کنیم می‌توان این‌طور گفت که نوسان ذات بازار است و به جز عامل یاد شده متغیرهای متعددی نظیر ارزندگی و لزوم تغییر جهت قیمت‌ها پس از رشد حدودا ۲۵ درصدی برای ایجاد تعادل در عرضه و تقاضا مساله‌ای غیر معمول نیست.

اما سوال اینجاست که آیا مفهوم ارزش چیزی به جز یک مقوله ذهنی است که در رویارویی با شرایط بیرونی شکل می‌گیرد و بر قیمت‌ها به‌عنوان مهم‌ترین سنجه در برگیرنده همه اطلاعات آشکار و نهان اثر می‌گذارد؟ آنچه در تمامی روزها و ماه‌های اخیر در قالب رشد و افول قیمت‌ها نمایان شده در واقع تغییرات رخ داده در همین مفهوم ذهنی است. به نظر می‌رسد که حالا و با پذیرش بورس به‌عنوان یک بخش مهم از اقتصاد ایران که هر تکانه‌ای را بدون ایجاد تغییرات تورمی جذب می‌کند، مسوولان باید دقت بیشتری در اعلام اخبار خود به مخاطبان داشته باشند؛ چراکه در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که نه در پرده گویی هنر است و نه نبود شفافیت کمکی به اقتصاد می‌کند.

عقب‌نشینی حقیقی از فولادی‌ها

اما از تمامی حواشی رخ داده پیرامون بازار سهام که بگذریم افت ۹/ ۲۰ درصدی شاخص کل بورس تهران حاوی نکات جالبی بود. در این روز خالص خرید حقیقی برای دومین روز متوالی منفی بود و معاملات این روز در حالی خاتمه یافت که سهامی به ارزش ۱۶۴۵ میلیارد تومان از سرمایه‌گذاران حقیقی به حقوقی‌ها منتقل شد. ارزش معاملات خرد بورس در این روز نسبت به روز قبل اندکی کاهش یافت و به ۱۳ هزار و ۵۷۳ میلیارد تومان رسید.

طی معاملات روز دوشنبه نکته قابل توجه خروج سنگین پول حقیقی از گروه فلزات اساسی بود که در روز شنبه و به واسطه رشد قیمت محصولات فولادی در بازارهای جهانی مورد توجه سرمایه گذاران خرد قرار گرفت. بر این اساس طی روز شنبه در حدود ۳۵۰۰ میلیارد تومان سهام مورد معامله در گروه فلزات اساسی از جانب اشخاص حقیقی به فعالان حقوقی بازار منتقل شد که در میان تمامی صنایع فعالان در بورس بیشترین رقم به ثبت رسیده است. در مقابل بیشترین ورود حقیقی نیز به گروه لاستیک و پلاستیک صورت گرفت که مجموعا در همه نمادهای این صنعت به حدود ۴۰۰ میلیارد تومان می‌رسد. در فرابورس نیز اوضاع تقریبا مانند بورس پیش رفت در حالی که طی روز دوشنبه بسیاری از نمادهای فرابورسی به تأسی از سهام بورسی با افت قیمت همراه بودند، نماگر فرابورس به میزان ۲۷۴ واحد افت کرد و جایگاهی بهتر از سطح ۱۹ هزار و ۴۹۴ واحد نیافت.

معاملات بازار سهام طی روز گذشته در حالی به اتمام رسید که ۶۵ درصد از نمادها قیمت پایانی منفی را به ثبت رساندند و در مقابل تنها ۹/ ۳۰ درصد از نمادهای بورس فرابورس قیمت پایانی در محدوده مثبت داشتند. روز دوشنبه از مجموع ۳۲۸ نماد معامله شده در بورس ۳۶ نماد (۱۱ درصد از کل نمادهای معامله شده) صف خرید و ۱۸۰ نماد (۵۵درصد از کل نمادهای معامله شده) صف فروش بودند که از این میان ارزش صفوف خرید ۹۶۳ میلیارد تومان و ارزش صف‌های فروش ۱۵۶۸ میلیارد تومان بود. در معاملات فرابورس نیز به جز نمادهای بازار پایه ۱۶ نماد معادل ۱۲ درصد از کل نمادها صف خرید ۴۱۸ میلیارد تومانی داشتند و ۵۲ درصد از نمادها معادل سهام ۶۸ شرکت صف فروش ۵۰۳ میلیارد تومانی را شاهد بودند.