آن طور که بانک مرکزی در سال‌های اخیر اعلام کرده، عمر متوسط اسکناس‌ها در ایران حدود پنج سال است.
روزنامه جام جم نوشت: «چند سالی می‌شود که دیگر کارت‌های بانکی جای اسکناس را در جیب و کیف پول مردم گرفته با این همه، اما هنوز خیلی از کارشناسان اقتصادی از گردش حجم بالای اسکناس در کشور انتقاد می‌کنند و معتقدند هزینه چاپ و امحای این حجم از پول کاغذی اصلا صرفه اقتصادی ندارد و می‌توان با شیوه‌هایی مثل حذف چند صفر از واحد پول ملی، این هزینه‌ها را کاهش داد.
طی یک دهه اخیر بار‌ها روسای بانک مرکزی و نمایندگان مجلس و کارشناسان اقتصادی این ایده را مطرح کرده‌اند، اما هنوز خبری از این تغییر نیست. نکته مهم، اما این که اسکناس در همه کشورها همچنان رواج دارد و حتی در بعضی از این کشورها، سرانه تعداد اسکناس نسبت به جمعیت بسیار بیشتر از ایران است.
مساله‌ای که باعث می‌شود این سوال را مطرح کنیم که آیا واقعا کمتر کردن تعداد اسکناس یا حتی حذف آن سیستم پولی کشور به نفع اقتصاد است؟ در این گزارش صرفا نگاهی مقایسه‌ای به وضعیت تعداد و چاپ اسکناس در ایران و سایر کشورها داریم و کاری به مسائل فرهنگی و هویتی اسکناس نداریم.
آخرین آماری که از تعداد اسکناس در گردش کشور وجود دارد مربوط به دو سال پیش است که عدد هشت میلیارد و ۷۰۹ میلیون برگ را نشان می‌دهد. پس می‌توان اکنون فرض کرد این میزان به بیش از ۹ میلیارد برگ رسیده است.
یعنی اگر جمعیت کشور را حدود ۸۵میلیون نفر در نظر بگیریم به ازای هر ایرانی تقریبا ۱۰۵برگ اسکناس وجود دارد. برای این که ببینیم این عدد طبیعی است یا نه، بد نیست با دیگر کشور‌های دنیا مقایسه‌ای داشته باشیم.
اکنون حدود ۷/۳۹ میلیارد قطعه اسکناس دلار در چرخه اقتصادی دنیا وجود دارد که ارزش کل آن حدود یک تریلیون و ۴۶۳ میلیارد دلار است. حالا اگر این عدد را به جمعیت تقریبا ۳۳۰میلیون نفری ایالات متحده تقسیم کنیم، سهم هر نفر تقریبا ۱۲۰ قطعه اسکناس می‌شود که تفاوت چشمگیری از نظر سرانه با ایران ندارد.
این وضع برای یورو و اعضای این پیمان پولی، اما اندکی متفاوت است. کل اسکناس‌های یورویی که اکنون در حال گردشند، حدود ۲۷میلیارد و ۶۴۰ میلیون قطعه اسکناس است که ارزش تقریبی یک تریلیون و ۵۱۹ میلیارد یورو را دارند.
حالا اگر جمعیت منطقه یورو را ۳۴۲ میلیون نفر در نظر بگیریم، سرانه تعداد اسکناس به هر نفر در این منطقه تقریبا ۸۰ برگ است. یعنی خیلی کمتر از آمریکا و البته کمتر از سرانه اسکناس در ایران.
حالا سوال این است: تعداد بیشتر اسکناس دلار مفیدتر است یا تعداد کمتر اسکناس یورو؟ یا سوال جالب‌تر این که وقتی در ایران سرانه اسکناس عددی بین این دو سرانه را نشان می‌دهد، وضعیت ما خوب است یا بد؟
در ایران معمولا هزینه هر کاری بیشتر از نرمال‌های جهانی است و در خیلی از موارد اصطلاح «به صرفه نیست» را می‌شنویم، اما آیا این ماجرا در زمینه چاپ و تعویض و امحای اسکناس‌ها و البته سکه‌ها هم وجود دارد؟
دو سال پیش عبدالناصر همتی، رئیس وقت بانک مرکزی، از هزینه ۸۲۰ تومانی برای ضرب سکه‌های ۵۰۰ تومانی خبر داد. یعنی سکه‌ای که خودش ۵۰۰ تومان می‌ارزد باید ۵/۱ برابر برای تولیدش هزینه صرف شود.
همتی البته به هزینه بالای چاپ و تعویض اسکناس هم اشاره کرده بود. طبق گفته او سالانه حدود ۹۰۰ میلیون برگ اسکناس در کشور تعویض می‌شود که اگر هزینه هر اسکناس را ۳۰۰ تومان در نظر بگیریم به عدد سالانه ۲۷۰ میلیارد تومان می‌رسیم.
پیشنهاد همتی در آن برهه زمانی کاهش چهار صفر و کم‌کردن این هزینه بود؛ پیشنهادی که از سوی برخی کارشناسان اقتصادی دیگر مثل غلامرضا مصباحی‌مقدم هم مطرح می‌شد. آن زمان گفته شد که با حذف این صفر‌ها سالی ۱۴۰ میلیارد تومان از هزینه‌های بانک مرکزی کاسته می‌شود؛ اتفاقی که هنوز رخ نداده است.
تعویض اسکناس و سکه، اما فقط در ایران رخ نمی‌دهد و بقیه کشور‌های دنیا هم چنین کاری را انجام می‌دهند. برای مثال در ایالات متحده هزینه چاپ هر قطعه اسکناس به طور متوسط ۱/۱۰ سنت است و سالانه ۱/۱ میلیارد دلار هزینه چاپ و تعویض اسکناس در این کشور است؛ عددی که به پول ما و با دلار ۲۷هزار تومانی تقریبا معادل ۲۹ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان می‌شود. حدودا ۱۱۰ برابر هزینه تعویض اسکناس در ایران!
آن طور که بانک مرکزی در سال‌های اخیر اعلام کرده، عمر متوسط اسکناس‌ها در ایران حدود پنج سال است و بعضی‌ها معتقدند همین مساله باعث شده هزینه چاپ و تعویض اسکناس در کشور بالا باشد.
البته این سن معمولا به ارزش اسکناس هم ربط دارد و اسکناس‌ها با ارزش پایین‌تر زودتر از بین می‌روند. برای مثال در آمریکا عمر یک اسکناس یک دلاری، ۸/۵ سال است و عمر اسکناس ۱۰۰ دلاری به عنوان درشت‌ترین اسکناس حدود ۱۵ سال است.
این یعنی متوسط عمر پول کاغذی در سیستم پولی ایالات متحده حدود ۱۰ سال است که دو برابر بیشتر از اسکناس‌های ایرانی است. طول عمری که بعضی‌ها آن را به کیفیت کاغذ مربوط می‌دانند و عده‌ای هم معتقدند شرایط نگهداری اسکناس‌های ایرانی مناسب نیست و خیلی‌ها نمی‌دانند چطور باید از آن‌ها استفاده و مراقبت کنند.
این شرایط در منطقه یورو، اما متفاوت است و اگر قبول کنیم کیفیت اسکناس‌های یورو بالاتر از اسکناس‌های ریال است چه توجیهی برای عمر یک‌ساله اسکناس‌های پنج یورویی وجود دارد؟ البته از آن طرف، عمر اسکناس‌های ۵۰۰ یورویی بیش از ۳۰ سال عنوان شده که خب هنوز هیچ اسکناسی در این منطقه به این عمر نرسیده است.
با وجود این عدد و رقم‌ها، اما به نظر می‌رسد درشت‌بودن عدد اسکناس می‌تواند ضامن افزایش طول عمر آن باشد، اما در شرایطی که ایران با تورم دورقمی و کاهش شدید ارزش پول ملی طی سال‌های اخیر روبه‌رو بوده، این حربه هم تنها برای مدت کوتاهی موثر خواهد بود و بعد از مدتی دوباره باید اسکناس‌ها را تغییر داد.
شاید هزینه حدودا ۳۰۰ میلیارد تومانی برای تعویض اسکناس در هر سال عدد بالایی به نظر برسد، اما در عدد و رقم‌های بودجه بسیار اندک است و گاهی اصلا به چشم نمی‌آید.
از آن طرف، حذف صفر از واحد پول ملی و تعویض همه اسکناس‌ها خودش هزینه بالایی دارد و بعید است طی بلندمدت به هدف خود یعنی حفظ ارزش پول ملی برسد.
بسیاری از مدافعان این طرح در سال‌های گذشته همواره از ترکیه به عنوان نمونه موفق حذف شش صفر از لیر نام می‌بردند، اما این نکته را فراموش می‌کردند که ترکیه تورم را هم کاهش داده بود. هر چند حالا این سیاست ترکیه هم شکست خورده است.
از سمت دیگر می‌توان کشوری مثل زیمبابوه را مثال زد که در دو دهه اخیر چندین صفر را از پول ملی خود حذف کرده، اما تورم سرسام‌آور چند هزار درصدی باعث شده این هزینه عملا بی‌فایده باشد و تغییری در ارزش پول این کشور ایجاد نشود.
تنها فایده این کار، اما برای شرکت‌های چاپ و طراحی پول در آلمان بود که هر سال میلیون‌ها دلار از این کشور فقیر دریافت می‌کردند تا برایشان اسکناس‌هایی را چاپ کنند که به محض رسیدن به کشور ارزش خود را از دست داده بودند.»
