پس از بازتاب بسیار منفی طرح صیانت در افکار عمومی و متخصصان، کمیسیون ویژه طرح را به مرکز پژوهش‌های مجلس ارجاع داد تا مورد بازنگری قرار گیرد. اما نتیجه بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس هم وارد بودن ایرادها، اشکالات و خلاء‌های متعدد حقوقی بود. اما طراحان به جای برطرف کردن موارد مطرح شده، نسخه جدیدی با همان محتوا، اما با نام جدیدی تحت عنوان ««تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» به مرکز پژوهش‌ها ارائه کردند و مدعی شدند طرح صیانت قبلی که مرکز بررسی کرده نسخه قدیمی بوده و بنابراین نقطه نظرات کارشناسی مرکز پژوهش‌ها مورد تایید نیست. پس از آن با بروز انتقادات مجدد در فاصله‌ی کمتر از یک ماه اقدام به انتشار یک نسخه‌ی به اصطلاح اصلاحی از طرح «تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» کردند که در واقع کوچک‌ترین نشانی از تغییر در آن به چشم نمی‌خورد و تمامی اصلاحات به جابهجایی چند کلمه و ماده محدود شده است.
اگر چنین اتفاقی سهوا رخ داده نشان‌دهنده ناهماهنگی و عدم شفافیت در بررسی طرح است. اگر عمدا اتفاق افتاده یعنی طراحان قصد داشتند ایراد‌های مرکز پژوهش‌ها غیرقابل استناد قرار گیرد و نشان‌دهنده عدم وجود اهتمام جدی در راستای شناسایی و حل دغدغه‌های موجود در طرح صیانت است.
در هر حال بررسی‌های صورت گرفته بر روی نسخه‌ی جدید طرح صیانت نیز نشانه‌ای از اصلاح حتی کوچک‌ترین ایرادات موجود در آن به دست نمی‌دهد. به نظر می‌رسد طراحان بدون توجه به نظرات گروه‌های مختلف تنها برای به کرسی نشاندن رای و نظر خود لجوجانه و به هر قیمتی پافشاری می‌کنند.
در این گزارش کوتاه با ذکر چند نکته‌ی کلی و سپس بررسی چند ماده مختلف نسخه‌ی جدید و مقایسه‌ی آن با نسخه‌ی پیشین به طور مستدل دلایل متعددی را که نشانه‌های آشکاری از تصدیق این مدعا هستند ارائه می‌کنیم.
تنظیم نسخه‌ی اصلاحی، باز هم پشت در‌های بسته
علی رغم انتقادات بسیاری که در نتیجه‌ی عدم کسب مشورت در تهیه نسخه‌ی پیشین طرح از سوی گروه‌های ذی نفع مطرح گردید در نهایت تعجب باز هم شاهد تکرار همان رویه شکست خورده بودیم و در بی خبری مطلق محققان، کارشناسان و کسب و کار‌ها نسخه‌ی جدیدی از طرح صیانت منتشر گردید که این خود نشانه‌ی بارزی از عدم توجه طراحان به انتقادات و نظرات پیرامون این طرح بود.
بسیاری از مواد طرح مخصوصا تمامی موادی که انتقادات شدیدی را در پی داشتند در نسخه‌ی جدید نیز تکرار شده، اما طراحان نسخه‌ی جدید سعی کرده‌اند تا با دقت در انتخاب الفاظ و جابهجایی عبارات، تندی و صراحت کلام مواد نسخه‌ی پیشین را گرفته و از این طریق خواننده را با خود همراه کنند. از جمله این موارد می‌توان به موضوع فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی اشاره کرد که همچنان به موجب تبصره ماده ۵ و ماده ۱۸ به قوت خود باقی است و تنها به جای لفظ «فیلترینگ» از عبارت «اعمال خط مشی ترافیکی» صحبت کرده و با توجه به تعدد مجوز‌های پیش‌بینی شده در نسخه‌ی جدید احتمال مسدودسازی این ارائه دهندگان خدمات به مراتب بسیار بالاتر هم رفته‌است.
تغییرات اندک اعمال شده، مشکلات بی‌شمار ایجاد شده
در برخی بخش‌ها و به خصوص در قسمت مربوط به فرایند تنظیم‌گری و نقش کمیسیون موضوع طرح تغییراتی ایجاد شده که به واسطه آن عملا همان اختیارات پیشین کمیسیون به علاوه‌ی یک سری اختیارات دیگر مجددا در حوزه صلاحیت آن قرار گرفته و در این نسخه کمیسیون مربوطه به عنوان تنظیم‌گر تنظیم‌گران به مراتب با قدرت بیشتری اعمال نفوذ می‌کند. به نحوی که هیچ اقدامی در حوزه‌ی فضای مجازی از عهده و اختیار این کمیسیون خارج نبوده و علاوه بر آن در حضور نهاد دیگری نیز پاسخگو نیست. تغییرات ایجاد شده در این زمینه نه تنها هیچ گرهی از مشکلات پایه‌ای و اساسی حقوقی و عملی پیشین باز نمی‌کنند، بلکه مشکلات جدید دیگری را نیز به دنبال دارند که در این طرح هیچ پاسخی برای آن‌ها ارائه نشده است.
به‌عنوان مثال می‌توان به موضوع ضمانت اجرا‌های پیش‌بینی شده در این طرح اشاره کرد. به موجب ماده ۱۸ هرگونه تخلف از الزامات تبیین شده از سوی کمیسیون و یا هر کدام از تنظیم گران این حوزه این اختیار را به کمیسیون می‌دهد تا یک یا چند مورد از ضمانت اجرا‌های پیش‌بینی شده در این ماده را بر متخلف بار نماید و جالب‌تر آن است که حتی هیچ‌گونه محدودیت عددی هم در این ماده در نظر گرفته نشده. یعنی اگر یک کسب و کار یک تخلف هر چند کوچک از الزامات یکی از تنظیم‌گران انجام دهد، کمیسیون اختیار دارد که چند مورد از ضمانت اجرا‌های موجود در ماده را به کسب و کار بار کند که می‌تواند جریمه‌های نقدی کلان، ممنوعیت تبلیغ، اعمال خط مشی ترافیکی یا همان مسدودسازی و… باشد.
تغییرات فصل اول «کلیات» طرح صیانت
این فصل در نسخه‌ی جدید طرح صیانت با عنوان فصل «تعاریف» مطرح شده و در خلال آن حذف و اضافاتی صورت گرفته‌است. از جمله آن که عبارات «خدمات پایه کاربردی» و «خدمات پایه کاربردی اثرگذار» حذف شده و عبارات دیگری جایگزین شده‌اند. در کنار آن مفاهیم «تنظیم‌گری» و «تنظیم‌گر» به این فصل افزوده شده و در فصول بعدی بر مبنای آن تکالیف و الزاماتی تعریف شده است. متاسفانه الزامات تعریف شده حاکی از آن هستند که همچنان طراحان به مرز‌های موجود میان «تنظیم‌گری»، «قانون‌گذاری» و «سیاست‌گذاری» بی توجه بوده و از این عبارت به معنای دقیق آن استفاده نکرده و هیچ حد و مرزی برای آن قائل نشده‌اند. عبارات «خدمات فضای مجازی داخلی و خارجی» و «گذرگاه ایمن مرزی» نیز علی‌رغم ایراداتی که به آن‌ها وارد بود، در این نسخه بدون تغییر تکرار شده‌اند.
از تغییرات دیگر این طرح می‌توان به حذف تفکیک میان خدمات پایه اثرگذار و غیراثرگذار اشاره کرد. در نسخه‌ی جدید، طراحان اساسا هم بحث تفکیک خدمات اثرگذار و غیراثرگذار را حذف کرده‌اند و هم مجوزی که راسا از سوی خود کمیسیون صادر می‌شد. حال نتیجه این تغییرات چه می‌شود؟ در نتیجه این تغییرات و براساس ماده ۳ علاوه بر نهاد‌ها و تنظیم‌گرانی که تا الان مجوز‌هایی را برای فعالیت در این عرصه صادر می‌کردند سایر تنظیم‌گران که تاکنون صلاحیت صدور مجوز نداشتند نیز می‌توانند در حدود فعالیت خود مجوز‌هایی را تعریف کرده و برای آن شرایط و ضوابط مشخص کنند و تمامی ارائه دهندگان خدماتی که در آن حوزه مشغول به فعالیت هستند را ملزم به دریافت مجوز کنند.
نتیجه آن که بر این اساس اگر در نسخه پیشین برخی ارائه‌دهندگان خدمات کوچک از دریافت مجوز ارائه‌شده از سوی کمیسیون معاف بودند، حال تمامی ارائه‌دهندگان خدمات (اعم از بزرگ و کوچک) مکلف به دریافت تمامی مجوز‌ها هستند و اگر بر اساس نسخه پیشین یک مجوز به لیست بلند بالای مجوز‌هایی که کسب‌وکار‌ها مکلف به دریافت آن هستند اضافه می‌شد در این نسخه تعداد مجوز‌هایی که پس از این تعریف می‌شوند بسیار بیش از یک مورد خواهد بود و در نهایت تمامی شرایط و الزامات این مجوز‌ها نیز از فیلتر کمیسیون عبور خواهد کرد؛ لذا نه تنها پیشرفتی حاصل نشده بلکه مشکلات بسیار بیشتری نیز ایجاد شده و نه تنها قدرت کمیسیون محدود نشده بلکه به مراتب گسترده‌تر نیز شده است.
تغییرات فصل دوم «تنظیم‌گری» طرح صیانت
فصل دوم نسخه‌ی پیشین طرح صیانت در این نسخه در قالب سه فصل تعریف شده است که عبارتند از: نظام تنظیم مقررات، الزامات دستگاه‌های اجرایی و گذرگاه مرزی. با وجود ایجاد تغییر در نام و تعداد فصول و علی‌رغم آن که این فصل پرتغییرترین فصل در نسخه‌ی جدید است، اما در باطن هیچ گونه تغییر رویکردی در آن رخ نداده و در مواردی هم که به واقع نکته‌ی جدیدی اضافه شده و تغییرات، محدود به جابهجایی بند‌ها و عبارات نبوده‌اند نیز می‌توان گفت ایرادات و مشکلات به مراتب بیش‌تر شده، اما به طور قطع کمتر نشده‌اند.
مثلا مباحث مربوط به گذرگاه مرزی با وجود این که در نسخه‌ی جدید یک فصل کاملا جداگانه برای آن تعریف شده، اما فی‌الواقع همان مواد قبلی عینا و بدون هیچ‌گونه تغییر و توجهی به ابهامات و ایراداتی که از سوی کارشناسان و منتقدین مطرح شده بود، تکرار شده است.
در بخش نظام تنظیم مقررات و الزامات دستگاه‌های اجرایی نیز به رغم آن که به ظاهر دستخوش تغییر شده است، اما در واقع همان بی‌توجهی به الزامات تفکیک قوا، اصول بنیادین حقوق عمومی و… در این نسخه نیز بلکه با شدت بیش‌تر تکرار شده و اختیارات کمیسیون که انتقادات زیادی را برانگیخته بود به‌مراتب گسترده‌تر شده و تنها برای پراکندگی حواس خواننده این اختیارات یا در بند‌ها و مواد مختلف تبیین شده و یا با عبارات و شکل بیان متفاوتی مطرح شده‌اند.
تغییرات فصل چهارم «حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی»
عمده‌ترین ایرادات وارد به این فصل بحث اتلاف بودجه‌ی عمومی کشور، ناکارآمدی حمایت مالی از ارائه‌دهندگان خدمات، ایجاد مقدمات فساد و رانت از طریق آن و اشکالاتی نظیر این بود که در واقع بسیار جدی و نگران‌کننده نیز بودند. حال در نسخه‌ی جدید نه تنها به انتقادات صورت گرفته طبق معمول هیچ توجهی نشده است، بلکه اولا بودجه‌ی بیشتری هم برای این منظور اختصاص داده شده، مجرا‌ها و حوزه‌های بیشتری برای هزینه کردن این بودجه پیش‌بینی شده و حتی اندک مکانیسم‌هایی که ممکن بود تا حدودی اهرم فشار و نظارت بیشتری را بر چگونگی هزینه‌ی آن فراهم نمایند نیز سهل‌گیرانه‌تر شده است.
تغییرات فصل پنجم «تکالیف و تعهدات خدمات پایه کاربردی»
مسئله‌ی تغییر هدفمند عبارات را می‌توان در چگونگی نام‌گذاری این فصل نیز به روشنی مشاهده کرد. در نمونه‌ی قبلی طرح صیانت این فصل با نام «تکالیف و تعهدات خدمات پایه کاربردی» تعریف شده بود که در وهله‌ی اول به روشنی برای خواننده مشخص می‌کرد که در این فصل یک‌سری الزامات در خصوص چگونگی ارائه خدمات بر دوش کسب‌وکار‌ها قرار می‌گیرد. حال در نمونه‌ی جدید این طرح در حالی که مواد ذیل این فصل دقیقا همان‌هایی هستند که در نمونه‌ی قبلی تبیین شده بود، اما نام این فصل را به «حمایت از حقوق کاربران خدمات فضای مجازی» تغییر داده‌اند تا هم در نگاه اول در ذهن اینطور مشتبه شود که دیگر بخشی با عنوان تکالیف ارائه‌دهندگان خدمات وجود ندارد و آن فصل به کلی دستخوش تغییر شده و هم کاربر از اینکه فصلی برای حمایت از او نیز پیش‌بینی شده حس مثبتی دریافت کند. به عنوان مثال یکی از مواد را همراه با تغییراتش در نسخه جدید مرور می‌کنیم:
«نسخه طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی (طرح صیانت): ماده ۲۹- خدمات پایه کاربردی در صورت انجام تعهدات مندرج در این قانون، نسبت به کاربری‌های غیرمجاز مسئولیتی ندارند. نسخه طرح تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی: ماده ۱۷) ارائه‌دهندگان خدمات فضای مجازی در صورت انجام تعهدات مندرج در ماده مصوبات ابلاغی تنظیم‌گر و موارد ذیل نسبت به عملکرد کاربران مسئولیت کیفری ندارند: الف) اجرای دستور‌ها و احکام صادره از سوی مقامات صلاحیت‌دار قانونی براساس مجوز قضایی؛ ب) نگهداری و ارائه ادله الکترونیکی به مراجع ذی‌ربط بر اساس مقررات ناظر به جمع آوری و استنادپذیری ادله الکترونیکی موضوع قانون آیین دادرسی کیفری.» با مقایسه‌ی این دو ماده کاملا روشن می‌شود که نه تنها در نسخه‌ی جدید انتقادات وارد به طرح برطرف نشده و دغدغه‌ی ارائه دهندگان خدمات در نظر گرفته نشده است، بلکه به مراتب رویکرد بسیار سخت‌گیرانه‌تری نیز اعمال شده است.
همانطور که قابل مشاهده است در نسخه‌ی پیشین با فرض انجام تعهدات موضوع این قانون ارائه‌دهنده‌ی خدمت در مقابل اعمال و رفتار کاربران خود از مسئولیت مبری شده است، اما در نسخه‌ی جدید نه تنها مصوبات ابلاغی تنظیم‌گران مختلف نیز به تعهدات این قانون اضافه شده است بلکه با وجود رعایت تمامی الزامات و تعهدات نیز ارائه‌دهنده‌ی خدمت را در مقابل رفتار کاربرانش تنها از مسئولیت کیفری مبری کرده است. یعنی در هر صورت (با فرض رعایت تمامی اقدامات نظارتی و تعهدات پیش‌بینی شده در این خصوص) یک پلتفرم در خصوص کاربرانش دارای مسئولیت است و باید برای اقدامات آن‌ها پاسخگو باشد و اگر حتی کوچک‌ترین الزامی از نظر یک پلتفرم دور بماند یا در خصوص نحوه‌ی اجرای آن دارای رویکرد متفاوتی با یک مرجع نظارتی باشد در قبال رفتار هر کاربر خود می‌بایست مجازات کیفری شود. این سوال پیش می‌اید که چگونه می‌توان رویکردی را که در آن یک پلتفرم و مدیران و مسئولانش به سبب رفتار کاربران مجرم تلقی می‌شوند را پذیرفت و انتقادی به آن وارد نکرد؟
یک مثال دیگر در این زمینه روشنگر خواهد بود: «نسخه طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی (طرح صیانت)؛ ماده ۱۲. تبصره ۱) عرضه و فعالیت خدمات پایه کاربردی خارجی اثرگذار مستلزم معرفی نماینده قانونی و پذیرش تعهدات ابلاغی کمیسیون است. نسخه طرح تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی: ماده ۵. تبصره) فعالیت خدمات موضوع بند د ماده ۲ این قانون، علاوه بر ثبت در درگاه ملی صدور مجوز‌های کشور مستلزم اخذ مجوز و معرفی نماینده قانونی است.
توضیحات: ۱- در ماده‌ی مربوط به نسخه‌ی جدید، طراحان طرح به جای اصلاح و پاسخ به انتقادات صورت‌گرفته در خصوص این ماده و ابهاماتی که در مورد چگونگی اعمال آن وجود داشت تلاش کرده اند تا با خودداری از به کاربردن لفظ صریح «خدمات فضای مجازی خارجی» و استفاده از عبارت «خدمات موضوع بند د ماده ۲» در یک لحظه خواننده را دچار اشتباه کرده و توجه او را از اینکه این الزام نسبت به کدامیک از ارائه دهندگان خدمات در نظر گرفته شده است پرت نماید.
۲- فارغ از موضوعی که در بند پیشین به آن اشاره شد، اشکال بسیار جدی موجود در نسخه‌ی جدید آن است که در این نسخه مجوز مشخص و جدیدی پیش‌بینی نشده بلکه به کلیه‌ی تنظیم‌گران این امکان را داده است تا نسبت به صدور مجوز در حیطه‌ی اختیارات خود اقدام کنند. حال ارائه‌دهنده‌ی خدمت خارجی با پذیرش فرض بعید این که بخواهد نسبت به ایجاد نمایندگی و دریافت مجوز مربوطه اقدام کند، باید چه مجوزی را از چه نهادی دریافت کند؟ هیچ پاسخی برای این سوال وجود ندارد و نمی‌توان گفت که ارائه‌دهنده‌ی خدمت خارجی حسب نوع فعالیت خود به تنظیم‌گر مرتبط با خود مراجعه کرده و مجوزش را دریافت کند چرا که در خصوص هر پلتفرم تعداد بی‌شماری نهاد و تنظیم‌گر متولی وجود دارند که هر کدام یک مجوز ارائه می‌دهند و حتی پلتفرم‌های داخلی که با شرایط قانونی و ساختار اداری پیچیده و آشفته‌ی موجود آشنایی دارند نیز در بسیاری موارد نمی‌دانند که کدام تنظیم‌گران دارای صلاحیت مرتبط با حوزه‌ی فعالیت آن‌ها هستند.
۳- از آن مهم‌تر آن که یکی از ایرادات بسیار مهم وارد به نسخه‌ی پیشین ابهام در تکالیف بار شده به ارائه‌دهندگان خدمات به موجب دریافت مجوز موضوع طرح بود.
به همین دلیل منتقدان مکررا بر این مسئله تاکید می‌کردند که با توجه به ابهام در تکالیف و ضمانت اجرا‌های بار شده بر پلتفرم‌ها، پلتفرم خارجی به هیچ عنوان با دریافت یک مجوز خود را وارد چنین ملغمه‌ای نمی‌کند. حال آن که باید توجه داشت، در نسخه‌ی حال حاضر نظر به پیش‌بینی اختیار تنظیم‌گران مختلف نسبت به وضع تکالیفی در چارچوب تبیین شده در این طرح، ابهامات موجود بسیار بیش‌تر از قبل شده است. چرا که در واقع ما با بی‌شمار تنظیم‌گر مواجه هستیم که هر کدام از آن‌ها هر روز اختیار وضع تکالیف جدیدی را دارند و همانطور که در ادامه خواهیم دید ضمانت اجرا‌های پیش‌بینی شده و نحوه‌ی اعمال آن‌ها نیز به سبب ایرادات متعددی که به آن وارد است بر این دغدغه بسیار دامن می‌زند.
۴- لازم به تصریح و تاکید بر این مسئله نیز هست که نظر به حذف دسته‌بندی و تقسیم ارائه دهندگان به اثر گذار و غیر اثرگذار، عملا تمامی ارائه‌دهندگان خدمات خارجی نیز فارغ از گستره‌ی نفوذشان ملزم به دریافت مجوز و رعایت الزامات تبیین شده و همچنین الزامات نامعلومی که در آینده تبیین می‌شوند هستند و در غیر این صورت مشمول ضمانت اجرا‌های پیش‌بینی شده در این طرح می‌شوند.
این‌ها نمونه‌های اندکی از به اصطلاح تغییراتی هستند که در طرح جدید اعمال شده‌اند. در واقع همان منظور و محتوای طرح صیانت با ادبیاتی در لفافه و با پوششی متفاوت دوباره ارائه شده است.
منبع: تابناک
