ترکیه در حال چرخش به سمت کشور‌های ترک آسیای مرکزی است و روابط اقتصادی، دیپلماتیک و نظامی خود را با این کشور‌ها تقویت می‌کند. چه عاملی محرک سیاست ترکیه در آسیای مرکزی است و آن را هدایت می‌کند؟ آیا ما شاهد تجدید حیات در ژئوپولیتیک ملی گرایی پان ترکیستی هستیم؟
فرارو- یاشار آیدین
؛ مدرس دانشگاه علوم کاربردی پروتستان در هامبورگ و پژوهشگر ارشد وابسته به موسسه سیاست خارجی در دانشگاه فنی خاورمیانه آنکارا است. زمینه‌های پژوهشی او شامل مهاجرت، روابط بین الملل، ژئوپولیتیک، سیاست خارجی آلمان و ترکیه هستند. او علاوه بر مقالات تخصصی درباره ترکیه و مهاجرت برای روزنامه‌های ترکیه و آلمان یادداشت‌های تحلیلی می‌نویسد. او در آلمان متولد شده و در هامبورگ زندگی کرده است. آیدین در رشته‌های جامعه‌شناسی و اقتصاد تحصیل کرده است.
به گزارش فرارو به نقل از قنطره، آسیای میانه در حال حاضر کانون سیاست خارجی و اقتصادی ترکیه است و بازدید‌های متعدد سیاستمداران و افسران عالی رتبه از کشور‌های ترک، افزایش پیوند‌های اقتصادی و نهادینه شدن روابط دو جانبه و چند جانبه را نشان می‌دهد. همکاری چند جانبه باعث شده است که ترکیه به یک قدرت سیاسی در اوراسیا تبدیل شود.
«ما شاخه‌های یک درخت چنار عظیم الجثه هستیم شاخه‌های یک تنه قوی». این‌ها کلمات پرشوری بودند که «مولود چاووش اوغلو» وزیر امور خارجه ترکیه برای توصیف روابط ترکیه با آسیا انتخاب کرد. وزیر امور خارجه ترکیه در افتتاحیه یازدهمین کنفرانس سفرای آن کشور در سال ۲۰۱۹ میلادی از ابتکار عمل دیپلماتیک «آسیا از نو» خبر داد و هدف آن را قرار دادن ترکیه به عنوان پلی بین آسیا و اروپا و ایفای نقش آن کشور به عنوان بازیگر اوراسیایی ذکر کرد.
آسیا به طور فزاینده‌ای برای ترکیه مهم است. تجارت و دیپلماسی با منطقه، گردشگری، انتقال فناوری و صادرات انرژی به ترکیه به طور مداوم در حال رشد است. ترکیه پیوند‌های تاریخی فرهنگی، قومی و مذهبی به ویژه با آسیای مرکزی دارد جایی که تاریخ و هویت ترکیه از آنجا شروع شد.
به همین دلیل است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی آنکارا به سرعت استقلال کشور‌های ترک را به رسمیت شناخت و به آن کشور‌ها در ملت سازی، ایجاد روابط دوجانبه و حمایت از آنان برای ادغام در سازمان همکاری و توسعه‌ی اقتصادی (OECD) و سازمان امنیت و همکاری اروپا (OSZE) کمک کرد. آنکارا هم چنین از طریق کمیته ترکیه برای همکاری و هماهنگی بین المللی (TİKA) به آن کشور‌ها کمک کرد.
در اوایل سال ۱۹۹۲ میلادی، نمایندگان تمام کشور‌های ترک برای اجلاسی در ترکیه گردهم آمدند که در نتیجه آن بیانیه سیاسی آنکارا منتشر شد. این بیانیه تمایل برای تشکیل «جامعه اقوام ترک» و ایجاد «اتحادیه ملل مستقل ترک» را اعلام کرده بود. در نهایت، شورای ترک در سال ۲۰۰۹ میلادی راه اندازی شد و در سال ۲۰۲۱ میلادی به سازمان کشور‌های ترک (OTS) تغییر نام داد و ساختار سازمانی جدید و بودجه بیشتری اعطا کرد.
سازمان کشور‌های ترک (OTS) شامل پنج کشور عضو است: ترکیه، آذربایجان، ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان. مجارستان و ترکمنستان به عنوان کشور‌های ناظر عضو این سازمان هستند. در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ میلادی اوکراین و افغانستان به عنوان کشور‌های ناظر برای پیوستن به این سازمان درخواست ارائه کردند. کشور‌های عضو با بیش از ۱۵۰ میلیون نفر، مجموع تولید ناخالص داخلی ۱.۱ تریلیون دلار را دارند. مجارستان و ترکمنستان به ترتیب با ۹.۷ میلیون و ۵.۸۵ میلیون نفر جمعیت تولید ناخالص داخلی ۱۷۶ میلیارد و ۵۴ میلیارد دلاری دارند.
به گفته وزارت خارجه ترکیه بیش از ۴۰۰۰ شرکت ترکیه در منطقه فعال هستند. در قزاقستان، شرکت‌های ترکی متعددی در بخش‌های مواد غذایی و ساختمانی، صنایع شیمیایی، دارویی و تولیدی فعالیت دارند. تنها در قزاقستان پروژه‌های انجام شده توسط شرکت‌های ساختمانی ترکیه بالغ بر ۲۱ میلیارد دلار است. ترکیه یکی از بزرگترین سرمایه گذاران در قزاقستان است و به عنوان چهارمین سرمایه گذار بزرگ در زمینه‌های خارج از بخش انرژی رتبه‌بندی می‌شود. تجارت بین ترکیه و کشور‌های آسیای مرکزی در سال ۲۰۱۹ میلادی به ۶.۶ میلیارد دلار رسید که در سال ۲۰۲۰ میلادی اولین سال شیوع بیماری کرونا در سطح ۶.۲ میلیارد دلار باقی مانده بود.
کشور‌های عضو سازمان کشور‌های ترک نه تنها از نظر اقتصادی و سیاسی با یکدیگر مرتبط هستند بلکه هم چنین از نظر اجتماعی در یک جهان ترک با هویتی فراملی تثبیت می‌شوند در حالی که گردشگری و مهاجرت نوعی ادغام فراملی را ترویج می‌کنند.
بسیاری از شهروندان آسیای مرکزی در ترکیه زندگی می‌کنند. بر اساس گزارش موسسه آمار ترکیه (TUİK) آن کشور در سال ۲۰۲۰ میلادی ۹۱۲۱۸ شهروند ترکمن، ۳۶۵۱۰ شهروند ازبک، ۲۳۶۴۵ شهروند قزاقستان و ۱۸۰۱۷ شهروند قرقیز را در خود جای داده بود. هم چنین، حدود ۲۰۰۰۰ شهروند ترکیه در قزاقستان، ۱۰۰۰۰ نفر در قرقیزستان، ۲۰۰۰ نفر در ازبکستان و ۳۵۰۰ نفر در ترکمنستان زندگی می‌کنند. حدود یک میلیون شهروند آسیای مرکزی در فاصله سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی از ترکیه بازدید کردند.
نوعی آگاهی فراملی و فراملی در حال ظهور است. کشور‌های آسیای مرکزی دیگر صرفا به عنوان «کشور‌های آسیای مرکزی» نامیده نمی‌شوند. اصطلاح «ترکستان» که در قرن نوزدهم پیش از گسترش قلمروی روسیه رایج بود بار دیگر به طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گیرد دقیقا مانند عبارت «یک ملت، دو دولت» که اغلب برای توصیف روابط نزدیک ترکیه و آذربایجان استفاده می‌شود عبارت «یک ملت، شش دولت» اکنون بسیار رایج است.
تحولات بیش‌تر نشان داده که کشور‌های عضو سازمان کشور‌های ترک در حال افزایش هستند تا به یک قدرت ژئوپولیتیکی در اوراسیا تبدیل شوند. در یک بیانیه مشترک در سال ۲۰۱۸ میلادی، کشور‌های عضو سازمان کشور‌های ترک از عملیات نظامی ترکیه در چشمه صلح در شمال سوریه حمایت کردند. در سال ۲۰۲۰ میلادی، جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه با پیشروی نظامی علیه ارمنستان منطقه قره باغ کوهستانی تحت کنترل ارمنیان را به اصطلاح مورد «آزادسازی» قرار داد.
کمک ترکیه به جمهوری آذربایجان مقدمه‌ای برای گسترش موثرتر نفوذ ترکیه در مناطق ترک زبان آسیای مرکزی بوده است. آتش بس بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان هم چنین شامل ساخت یک راه ارتباطی بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان به نام کریدور زنگزور است که ترکیه را به آسیای مرکزی متصل می‌کند. این اقدام منجر به ایجاد یک مسیر خط لوله برای گاز طبیعی خزر شده که روسیه را دور می‌زند.
ترکیه به یک شریک اقتصادی مهم برای کشور‌های آسیای مرکزی تبدیل شده است. اشتراکات قومی فرهنگی، احساس تعلق به یک گروه زبانی و رویکرد مشابه به جهان به شرکت‌های ترک کمک کرده است تا در آسیای مرکزی جای پای خود را پیدا کنند. آیا سیاست ترکیه در آسیای مرکزی از یک ژئوپولیتیک ناسیونالیستی و از برخی تصورات پان ترکیستی نشئت می‌گیرد؟
اوراسیانیسم پان ترکیستی با هدف ایجاد اتحاد سیاسی بین گروه‌های مبتنی بر مردمان ترک زبان متمرکز است. این نوع از پان ترکیسم و ایده اتحاد ترک‌ها برای بخش‌های بزرگی از جمعیت ترکیه به ویژه برای کسانی که نسبت به اروپا بدبین هستند یا از آن ناامید شده‌اند جذابیت زیادی دارد. حزب ملی گرای افراطی حرکت ملی (MHP) سال هاست که به سنت پان ترکیسم و الحاق گرایی ترکی وفادار است و بخشی از دولت ائتلافی تحت رهبری حزب «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه یعنی عدالت و توسعه محسوب می‌شود. منتقدان ایده پان ترکیسم می‌گویند سازمان کشور‌های ترک و اتحادیه اقتصادی مورد نظر با مفهوم جامعه بزرگ ترک، اتحادیه سیاسی همه اقوام ترک در یک کشور سرزمینی یا کنفدراسیون «توران» که طرفداران پان ترکیسم از آن صحبت می‌کنند با یکدیگر همخوانی و سازگاری ندارند.
با این وجود، نیرو‌های افراطی ناسیونالیست در ترکیه لفاظی‌ها و شعار‌های پان ترکیستی سر می‌دهند که اغلب با انتقاد از سوی رسانه‌های خارج از ترکیه مواجه می‌شود. با این وجود، مهم است که تاثیر مولفه‌های پان ترکیستی بر سیاست خارجی ترکیه را دست کم نگیریم.
چرخش ترکیه به سمت آسیای مرکزی در واقع بیش‌تر تحت تاثیر عوامل ژئواکونومیک از جمله توسعه بازار‌های جدید، تامین منابع انرژی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ملاحظات ژئوپولیتیکی و امنیتی انجام می‌شود.
سیاست خارجی ترکیه و آن کشور در قبال سیاست آسیای مرکزی بیش‌تر به دنبال ایجاد توازن بین قدرت‌ها و ابرقدرت‌های منطقه ای، مبارزه با خطرات امنیتی، حفظ موقعیت آن کشور به عنوان یک قدرت منطقه‌ای و توانایی مشارکت در سیاست جهانی است.
با در نظر گرفتن این موضوع در یک بستر جهانی، می‌توان سیاست آسیای مرکزی ترکیه را از زاویه دیگری مشاهده کرد. دگرگونی ساختاری نظام بین‌الملل، ظهور دنیای چند قطبی و تغییر قدرت اقتصادی و ژئوپولیتیکی انگیزه لازم را برای تمرکز بر آسیای مرکزی به آنکارا می‌دهد.
ایالات متحده به تغییر قدرت ژئواکونومیک و ژئوپولیتیک افزایش جاه طلبی‌های چین و روسیه برای تبدیل شدن به یک ابرقدرت با یک استراتژی دو جانبه پاسخ می‌دهد. امریکا پیش از هر چیز به دنبال این است که روسیه را در شرق اروپا و خاورمیانه و چین را در دریای چین جنوبی منزوی ساخته و قدرت دو کشور را محدود کند.
هم چنین، امریکا تلاش می‌کند از ایجاد اتحاد ضد هژمونیک بین چین، روسیه و ایران جلوگیری کنند. این مجموعه منافع در یک جهان چند قطبی موقعیت ژئوپولیتیک ترکیه را تقویت می‌کند و به سیاست خارجی آن کشور حوزه عمل بیشتری می‌بخشد.
ترکیه امیدوار است با مشارکت در همکاری‌های دوجانبه با آسیای مرکزی و تلاش‌های خود برای شکل دادن به منطقه در روند‌های دیپلماتیک حضور فعال‌تری داشته باشد. حرکت ترکیه به سمت آسیای مرکزی و همکاری چند جانبه آن با کشور‌های ترک بر اساس انگیزه‌های عملی ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک است. برای ترکیه، مسئله کسب خودمختاری از غرب، گسترش قدرت در منطقه خود و ساختن یک قدرت متقابل در برابر ابرقدرت‌های روسیه و چین و قدرت‌های منطقه‌ای ایران و عربستان سعودی است. به طور خلاصه، این اقدامات برای ابراز نظر در سطح منطقه و جهان است. ترکیه می‌خواهد حضوری موثر در منطقه جهان و حرفی برای گفتن داشته باشد.
