مرداد ۹۲ بود که به هشدار‌های خشک‌شدن دریاچه واکنش‌هایی نشان داده شد آن هم با تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه. ۶ ماه زمان برد تا برنامه ۱۰ ساله احیای دریاچه نوشته شود. البته دوسال طول کشید تا خبر‌ها از تثبیت وضعیت دریاچه و توقف روند کاهش تراز آب بگویند؛ یعنی به وقت شهریور ۹۵.
دریاچه ارومیه به انتظار مرگ نشسته. شوردریا بعد از سال‌ها به رخ کشیدن زیبایی‌هایش، سایه مرگ را بالای سرش به نظاره نشسته. زمان به کام دریاچه نچرخیده و حالا باید برای وداع با شوردریا خود را آماده کرد. وداعی که هشدارهایش به سال ۷۹ برمی‌گردد.
به گزارش شهروند، رئیس اسبق سازمان حفاظت محیطزیست گفته بود از سال ۷۹ سازمان محیطزیست از این هشدار گفته بود. اگرچه به گفته معصومه ابتکار گمان نمی‌رفت روند خشکی دریاچه ارومیه به این سرعت باشد.
مرداد ۹۲ بود که به هشدار‌های خشک‌شدن دریاچه واکنش‌هایی نشان داده شد آن هم با تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه. ۶ ماه زمان برد تا برنامه ۱۰ ساله احیای دریاچه نوشته شود. البته دوسال طول کشید تا خبر‌ها از تثبیت وضعیت دریاچه و توقف روند کاهش تراز آب بگویند؛ یعنی به وقت شهریور ۹۵.
در همان برهه معاون سابق امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیطزیست از افزایش تراز دریاچه گفت. به گفته مسعود باقرزاده‌کریمی ۴۴ سانت در مهر ۹۵ به تراز دریاچه نسبت به مهر سال ۹۴ افزوده شده بود.
آبان ۹۸ بود که ستاد احیای دریاچه از هزینه‌کرد ۹ هزار میلیارد تومانی دولت برای اجرای پروژه‌های احیای دریاچه گفت. در همان برهه رئیس سابق سازمان حفاظت محیطزیست خبر خوشی برای مردم آذربایجان‌غربی داشت.
خبر خوشی که خبر از احیای اکولوژیک دریاچه ارومیه تا سال ۱۴۰۶ داد. خبر خوشی که محقق نشد و دریاچه با خشکی بی‌سابقه دست‌وپنجه نرم می‌کند. تیر ۱۴۰۱ بود که خبر‌ها از خشک‌شدن ۹۵ درصدی دریاچه گفتند. ۱۳ شهریور هم سازمان حفاظت محیطزیست از کاهش تراز سطح آب دریاچه به ۱۲۷۰.۱۹ متر خبر داد.
دریاچه ارومیه به انتظار مرگ نشسته. شوردریا بعد از سال‌ها به رخ کشیدن زیبایی‌هایش، سایه مرگ را بالای سرش به نظاره نشسته. زمان به کام دریاچه نچرخیده و حالا باید برای وداع با شوردریا خود را آماده کرد. وداعی که هشدارهایش به سال ۷۹ برمی‌گردد. مرداد ۹۲ بود که به هشدار‌های خشک شدن دریاچه واکنش‌های نشان داده شد آن هم با تشکیل کارگروه نجات دریاچه ارومیه.
۶ ماه زمان برد تا برنامه ۱۰ ساله احیای دریاچه نوشته شود. البته دوسال زمان طول کشید تا خبر‌ها از تثبیت وضعیت دریاچه و توقف روند کاهش تراز آب بگویند؛ یعنی به وقت شهریور ۹۵. آبان ۹۸ رئیس سابق سازمان حفاظت محیطزیست خبر خوشی برای مردم آذربایجان غربی داشت؛ خبر احیای اکولوژیک دریاچه ارومیه تا سال ۱۴۰۶.
خبر خوشی که محقق نشد و امروز دریاچه با خشکی بی‌سابقه دست و پنجه نرم می‌کند. تیر ۱۴۰۱ بود که خبر‌ها از خشک شدن ۹۵ درصدی دریاچه گفتند. ۱۳ شهریور هم سازمان حفاظت محیطزیست از کاهش تراز سطح آب دریاچه به ۱۲۷۰.۱۹ متر خبر داد.
حالا در مهر ۱۴۰۱ رئیس هیات تحقیق و تفحص از عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گوید، وضعیت دریاچه ارومیه خوب نیست. روح‌الله متفکرآزاد گفته امیدواریم کمتر از یک‌سال آینده به تراز هیدرولوژیک در دریاچه ارومیه برسیم.
متفکرآزاد در واکنش به خبر صفر شدن ورودی دریاچه هم گفته؛ در این‌باره با نماینده‌ای که این موضوع را مطرح کرده، صحبتی داشتم تا مستندات را ارائه کند؛ او گفت چنین چیزی نگفته. او این خبر را تکذیب کرد. متفکرآزاد گفته در حال پیگیری اجرای دو پروژه زاب و انتقال آب از سد کانی‌سیب هستیم. به اعتقاد او این طرح می‌تواند ۶۵۰ میلیون مترمکعب آب را تامین کند. «پروژه تصفیه‌خانه‌های تبریز و ارومیه به شهرستان‌ها رو به اتمام است. با تمام شدن این پروژه‌ها نزدیک به ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون مترمکعب انتقال آب صورت می‌گیرد.» به باور متفکرآزاد رسیدن به تراژ اکولوژیک دریاچه ارومیه به مدیریت کشاورزی و مدرن‌سازی آبیاری کشاورزی و داشتن برنامه میان‌مدت نیاز دارد؛ بنابراین به زودی به تراز هیدرولوژیک می‌رسیم. اما دستیبابی به تراز اکولوژیک در فاصله چند ساله میسر خواهد شد.
رئیس سازمان حفاظت از محیطزیست بر این باور است که مدیریت منابع آب حوضه دریاچه ارومیه برای جلوگیری از خشکی دریاچه بسیار ضروری است. علی سلاجقه معتقد است طی سال‌های اخیر اقدامات خوبی برای جلوگیری از کاهش آب این دریاچه انجام گرفته است. «نیاز داریم متولیان امر، بیش از پیش تلاش کنند.
برای تکمیل طرح‌های شبکه فاضلاب شهر‌های حاشیه دریاچه ارومیه حدود ۴۵۰ میلیارد تومان اعتبار مورد نیاز است که در صورت تخصیص و اجرایی شدن این طرح‌ها، پساب فاضلاب‌ها به این دریاچه رهاسازی خواهد شد.»
شوردریا ۷۸۰ کیلومترمربع وسعت آب به خود می‌بیند و حجمش حدود یک‌میلیارد مترمکعب است. سایه مرگ بر سر دریاچه شور جولان می‌دهد، هرچند هنوز مقدار آبی که به خود می‌بیند بیش از حجم آب ثبت‌شده به سال ۱۳۹۴ است.
حال شوردریا بحرانی است و کاهش بارندگی‌ها و گفتن از پاییز خشک هم خبر از تشدید این بحران می‌دهد. دریاچه ارومیه؛ بزرگ‌ترین دریاچه خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ نمکی زمین حال‌وروز خوبی ندارد. دریاچه‌ای که روزگاری در ردیف بیست‌وپنجمین دریاچه بزرگ جهان از نظر مساحت خودنمایی می‌کرد.
اگرچه تصاویر ماهواره‌ای سال ۲۰۱۵ از کاهش ۲۵ تا ۵۰ درصدی مساحت دریاچه حکایت می‌کند. متهمان ردیف اول این کاهش مساحت، خشکسالی شناخته شده است. البته احداث بزرگراه روی دریاچه و استفاده بی‌رویه از منابع آب حوضه‌آبریز دریاچه هم بی‌تاثیر در این کاهش مساحت نبود. در گام بعدی کاهش بارش برف و باران در سال‌های اخیر هم تاثیرگذار بود.
اگرچه نباید از نظر دور داشت که احداث سد روی رودخانه‌های حوضه‌های آبریز این دریاچه هم به سهم خود در این مسأله نقش دارد. زنگ خطر دریاچه ارومیه از سال‌ها پیش نواخته شد؛ از سال ۷۴ تا ۹۲. سال‌هایی که رفتار کاهش تراز دریاچه کاملا مستقل از میزان بارش سالانه حوضه آبریز بود. تغییراتی که از سال ۹۳ تا ۹۹ روند کاهشی به خود دید.
«تغییر اقلیم؛ مشکل اصلی دریاچه ارومیه و دریاچه‌های مشابه.» به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه این مشکل خارج از حدود عملکرد بشری است. «بهزاد حصاری» می‌گوید: «در طول ۵۰ سال شاهد کاهش بارندگی‌ها بودیم.» به اعتقاد «حصاری» کمترین بارندگی در این پنج دهه مربوط به سال گذشته است. به باور او تغییرات اقلیمی مختص یک کشور نیست، به‌عنوان مثال تغییرات اقلیمی در ایتالیا بزرگ‌ترین رودخانه‌ها را خشک کرده است. فرانسه و انگلستان هم از این مسأله در امان نبودند.
به باور «حصاری» در گذشته دریاچه‌هایی با عرض‌های پایین خشک می‌شدند، اما در حال حاضر شاهد خشک‌شدن دریاچه‌ها در عرض‌های بالاتر هستیم. «کار زیادی نمی‌شود کرد. اگرچه فرهنگ‌سازی در این عرصه را هم نداشتیم.»
به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه هر سیاستی که ستاد احیا می‌خواست پیاده کند، نه هزینه‌کرد درست‌وحسابی به خود دید و نه فرهنگ‌سازی در میانه اقشار مختلف صورت گرفت. «کشاورزی را عملا نمی‌توان تعطیل کرد.» با استناد به گفته‌های «حصاری» کل بودجه ستاد احیای دریاچه ارومیه حدود ۶ هزارمیلیارد تومان بود. «از این بودجه حدود سه‌هزار و ۵۰۰ میلیارد به حوزه زاب اختصاص یافت. بودجه‌ای که صرف انتقال آب، تونل و سد و کلا مجموعه شد.» «حصاری» می‌گوید عملا برای پروژه‌های داخل حوزه دریاچه ارومیه چیزی نزدیک به سه هزار میلیارد تومان اختصاص یافت.
کشاورزی را عملا نمی‌توان تعطیل کرد. با استناد به گفته‌های «حصاری» کل بودجه ستاد احیای دریاچه ارومیه حدود ۶ هزار میلیارد تومان بود. از این بودجه حدود سه‌هزار و ۵۰۰ میلیارد به حوزه زاب اختصاص یافت. بودجه‌ای که صرف انتقال آب، تونل و سد و کلا مجموعه شد.
احیای دریاچه ارومیه ۲۷ پروژه به خود می‌دید، در ابتدای کار. «حصاری» می‌گوید این پروژه‌ها از اجماع استادان ایرانی و خارجی استخراج شد. شایان ذکر است بودجه احیای دریاچه ارومیه به بودجه دستگاه‌های اجرایی تزریق شد. «درواقع ستاد احیا ریالی نگرفت. در حقیقت برای احیای دریاچه بودجه سالانه سازمان‌های اجرایی تقویت شد. سازمان‌هایی نظیر آب و فاضلاب، منابع طبیعی، محیطزیست و جهاد کشاورزی.»
نزدیک به ۳۰ تا ۳۵ درصد بودجه سه‌هزار میلیاردی به سازمان آب و فاضلاب تعلق گرفت. درواقع صرف پروژه‌های آب و فاضلاب در شهر‌ها شد. شهر‌هایی نظیر نقده، ارومیه و… «قرار بود با اجرایی‌شدن این پروژه‌ها مقداری آب در دریاچه سرریز شود. درواقع طبق پیش‌بینی‌ها قرار بر این بود حدود صدمیلیون مترمکعب آب به دریاچه برسد. پیش‌بینی‌ای که عملی نشد.»
به گفته «حصاری» ۳۰ تا ۳۵ درصد بودجه به این پروژه‌ها اختصاص یافت، اما آبی از آن طرح‌ها وارد دریاچه نشد. بخشی از پروژه‌ها هم مربوط به بخش کشاورزی بود، در راستای آبیاری‌های نوین. «در این بخش یکسری کار‌ها انجام شد، اما در میانه راه رها شدند. این طرح‌ها مربوط به جهاد کشاورزی بودند و باید به نتیجه می‌رسیدند تا اثربخشی لازم را داشته باشند، اما به نتیجه نرسیدند.»
به گفته مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه از این طرح‌ها آبی مستقیما وارد دریاچه نشد. به غیر از طرح ۴۰ درصد؛ در این طرح قرار شد شبکه‌هایی که در انتهای رودخانه‌ها هستند مانند زرینه‌رود، مهاباد، ارومیه و … آب به دریاچه برسد. درواقع در این طرح قرار بر این شد ۴۰ درصد کمتر به بخش کشاورزی آب داده شود. «سال اول اجرایی‌شدن این طرح ۸ درصد از آب کشاورزی کم شد. سال دوم این مقدار به ۱۶ درصد رسید و سال سوم ۲۴ درصدی شد.»
به باور «حصاری» طرح ۴۰ درصدی جزو طرح‌هایی بود که انجام شد. «این طرح اثربخشی هم داشت. درواقع شبکه زرینه‌رود و مهاباد با آب کمتری مدیریت شدند و بقیه آب به دریاچه رسید.» طرح ۴۰ درصدی که اجرایی‌شدن را به خود دید کشاورزان سراغ آب‌های زیرزمینی رفتند برای جبران آب کاهشی. «در کنار اجرایی‌شدن طرح ۴۰ درصدی باید چاه‌های مجاز و غیرمجار در منطقه کنترل می‌شدند تا اثربخشی مدنظر را تامین می‌کرد. این طرح هم عملا تکلیفش مشخص نشد. به عبارتی مشخص نشد از این بخش چه مقدار آب وارد دریاچه شده است.»
به باور مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه، کشاورزی متداول حال حاضر به هیچ‌عنوان اقتصادی نیست. «کشاورزی ما خرده‌مالکی و معیشتی است. کشاورز ما متوسط ۱۷ میلیون در هر هکتار برداشت دارد و در مقابل ۱۶ میلیون هزینه می‌کند. این ارقام به سال‌های گذشته برمی‌گردد.» به باور «حصاری» از آنجایی که کشاورزی، اقتصادی نیست، بنابراین نمی‌توانیم مالیات بگیریم. «ما نمی‌توانیم از این کشاورزی آب را هم بگیریم، چون معیشت کشاورزان با آن درگیر است. کشاورزی باید به سمت محصولات اقتصادی‌تر برود تا معیشت‌شان تامین شود.»
منطق علمی می‌گوید شما پروژه‌ای را شروع کردید که ۶ هزار میلیارد تومان هزینه داشته که با ارزش پولی فعلی این رقم به ۱۱ شاید هم ۱۵ هزار میلیارد تومان برسد را نباید رها کنید. اصول علمی تاکید دارد که پروژه‌ای با این هزینه‌کرد باید ادامه می‌یافت. البته اگر سیاسی برخورد نکنیم باید اینگونه بود.
به باور مسئول پیشین تیم پایش مصوبات ستاد احیای دریاچه درست‌ترین کار بعد از انقلاب در زمینه آب بود. «ستاد احیای دریاچه مجموعه‌ای بود که برنامه داشت. شاید گفته شود برنامه این ستاد قابل قبول نبوده، اما حداقل برنامه داشت، اما استانداری یک‌سالی است این ستاد را تحویل داده، باید بگویند برنامه‌شان چیست؟»
«حصاری» بر این باور است عملکرد ستاد احیای دریاچه را هم می‌توان از منظر منطق علمی دنبال کرد و هم از منظر بحث سیاسی. «منطق علمی می‌گوید شما پروژه‌ای را شروع کردید که ۶ هزار میلیارد تومان هزینه داشته که با ارزش پولی فعلی این رقم به ۱۱ شاید هم ۱۵ هزار میلیارد تومان برسد بنابراین نباید آن‌ها را رها کنیم.»
«سیاست دولت، نهایی‌کردن و به اتمام رسیدن طرح‌های سخت‌افزاری احیای دریاچه ارومیه است.» به گفته معاون محیطزیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیطزیست کشور طرح‌های انتقال آب به این دریاچه با هزینه ۶ هزار میلیارد تومان آغاز شده بود که تلاش می‌شود تا ۶ ماه آینده تکمیل شده و به بهره‌برداری برسد. به گفته «مجتبی ذوالجودی» تصفیه و هدایت آب فاضلاب استان‌های آذربایجان‌شرقی و غربی با ۹۰ میلیون مترمکعب حجم از دیگر طرح‌های در دست اجراست که طی ۶ ماه آینده تکمیل می‌شود.
البته معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌غربی هم معتقد است دریاچه شرایط بدتر از این را هم پشت‌سر گذاشته و کسی از خشک‌شدنش چیزی نگفته. به گفته یاسر رهبردین به «شهروند» دریاچه سال ۹۴ شرایط بدتر از امسال را تجربه کرده است. «در سال ۹۴ حجم دریاچه به ۷۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافت، در حالی که حجم فعلی آب به یک‌میلیارد و ۱۴۰ مترمکعب می‌رسد. سال ۹۴ شرایط بدتر بود، ولی کسی نگفت دریاچه خشک شده.»
«رهبردین» مهم‌ترین بحث را انتقال بین‌حوزه‌ای می‌داند. مسأله مهمی که در حال پیگیری است. «خوشبختانه ریاست‌جمهوری سفری به استان داشته و اعتبارات خوبی هم برای احیای دریاچه تخصیص یافته است.» به گفته معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌غربی شرکت توسعه منابع آب نیروی کشور با توجه به تخصیص اعتبار قرار است تا پایان سال بهره‌برداری از تصفیه‌خانه ارومیه و تبریز را داشته باشد. «درخصوص خط انتقال هم پیگیری‌هایی شده برای رسیدن به مرحله اجرایی‌شدن.» به گفته «رهبردین» در کنار این پیگیری‌ها انتقال آب از سد‌ها را خواهیم داشت. «خط انتقال آب کامل نشده بود، پیگیر‌ی‌های مستمر باعث شده این خط انتقال به فاز اجرایی‌شدن نزدیک شود.»
وقتی ذخیره‌ها ۵۰ درصد کاهش داشته باشد و بارندگی‌ها کاهش ۳۰ درصدی به خود ببیند یا درجه هوا افزایشی باشد، کار کمی سخت‌تر می‌شود.» به باور «رهبردین» همه این عوامل دست‌به‌دست می‌دهند تا نتوانیم بحث رهاسازی را داشته باشیم.
ایجاد سردهنه، چاه‌های هیدرومتری و ایجاد شبکه فرعی هم جزو برنامه‌هایی است که همچنان پیگیری می‌شود. به گفته «رهبردین» در سنوات گذشته به این مباحث کمتر پرداخته شده است. «در کنار این موارد بحث سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را هم داریم. اصلاح الگوی کشت را هم خیلی جدی پیگیر هستیم.»
به گفته معاون عمرانی استاندار آذربایجان‌غربی، بیابان‌زدایی یکی از وظایف اداره منابع طبیعی است برای تثبیت ریزگردها. «امسال اگر بارش‌های خوبی داشته باشیم، از این بحران عبور می‌کنیم.» به باور «رهبردین» در کنار بهترشدن بارش‌ها باید کار‌های عملیات اجرایی و سخت‌افزاری را هم باید داشته باشیم. «در کنار بارندگی‌های مناسب باید ذخیره آبی مناسب داشته و لایروبی‌ها را انجام داده باشیم. وقتی ذخیره‌ها ۵۰ درصد کاهش داشته باشد و بارندگی‌ها کاهش ۳۰ درصدی به خود ببیند یا درجه هوا افزایشی باشد، کار کمی سخت‌تر می‌شود.»
به باور «رهبردین» همه این عوامل دست‌به‌دست می‌دهند تا نتوانیم بحث رهاسازی را داشته باشیم. «سال ۹۸ بارندگی‌های خوبی داشتیم تا جایی که ورودی دریاچه بالای ۵ میلیارد مترمکعب رسید. این تجربه نشان می‌دهد اگر بارندگی داشته باشیم، دریاچه احیا می‌شود. امسال اگر بارش و ذخیره مناسب داشته باشیم، رهاسازی از سد‌ها را خواهیم داشت. هرچند برنامه انتقال پساب تصفیه‌خانه‌ها هم دنبال می‌شود.»
