«ریال» کجا ایستاده است؟

فرارو- بخش فارسی رسانه روسی اسپوتنیک چند روز قبل در نوشته‌ای کوتاه به کاهش ارزش پول ایران پرداخت. این نوشته با مقایسه نرخ برابری دلار و ریال در سال ۱۹۷۹ میلادی آغاز می‌شود و با اشاره به کاهش حدود ۶۰۰ درصدی ارزش ریال و ارتباط آن با حذف چهار صفر از پول ملی در سال ۲۰۲۰ به پایان می‌رسد. اسپوتینک فارسی برای نوشته خود تیتر «ریال ایران بی‌ارزش‌ترین پول جهان» را برگزید تا ظرف مدتی کوتاه، خبر با سرعتی زیاد در فضای اینترنت دست به‌دست بچرخد و با واکنش مختلفی روبرو شود.

به گزارش فرارو، اگرچه اسپوتنیک فارسی در روز‌های بعد، بی‌سروصدا خبر را از روی خروجی خود حذف کرد (اینجا) اما هنوز ردپای آن را می‌توان در اینترنت و به‌طور خاص در رسانه‌هایی مانند ایران اینترنشنال پیدا کرد. درباره این گزارش از نظر اقتصادی و اجتماعی چند نکته ویژه وجود دارد.

شماره یک | کاهش ارزش پول ملی یا آنطور که بخش فارسی اسپوتنیک ادعا می‌کند، سقوط و اضمحلال ریال، واقعیت ندارد. کامران ندری، عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق، در گفتگو با فرارو این مسئله را با زبانی ساده و قابل فهم رد می‌کند. اما اصلا ارزش پول ملی یعنی چی؟

کامران ندری مرداد سال ۱۴۰۰ در روزنامه ایران (اینجا) در توضیح این موضوع می‌نویسد: نکته مهمی که وجود دارد و باید شفاف شود این است که منظور از ارزش پول ملی چیست. بدین معنا که آیا قیمت کالا و خدماتی که در داخل کشور است براساس واحد پول ملی ارزش‌گذاری می‌شود یا اینکه با واحد پول ملی چه اندازه کالا و خدمات را می‌توان خریداری کرد که در اینجا مسئله تورم مطرح می‌شود. هر چقدر قیمت کالا و خدمات در داخل کشور افزایش پیدا می‌کند یعنی ما با قدرت کمتری می‌توانیم کالا و خدمات داخلی عرضه کنیم. طرف دیگر ماجرا این است که گاهی ارزش پول داخلی را در مقابل پول خارجی مدنظر قرار می‌دهیم. یعنی اینکه با هر ریال چه مقدار پول خارجی از قبیل دلار، یورو یا هر واحد دیگری می‌توانیم داشته باشیم. این دو مسئله در ارتباط با ارزش پول ملی کمی فرق می‌کند.

ارزش پول داخلی در مقابل ارز‌های خارجی به میزان تقاضا برای عرضه خارجی در داخل بستگی دارد. اگر ورود ارز خارجی به داخل کشور بیشتر از خروج آن باشد این چگونگی را تقویت می‌کند، اما اگر برعکس باشد یعنی واردات زیاد باشد و از طرف دیگر صادرات قابل ملاحظه‌ای نداشته باشیم و در عین حال ورود ارز خارجی به کشور محدود شود، ارزش پول ملی در مقابل ارز‌های خارجی پایین می‌آید. حالا فرض کنید کشور نیازی به واردات نداشته باشد. اگر فرض کنیم کشور نیازی به واردات کالا و خدمات نداشته باشد (ارزش پول داخلی در مقابل پول خارجی ثابت بماند) باز هم عوامل داخلی باعث می‌شوند ارزش پول ملی در مقابل کالا و خدماتی که خریداری می‌کنیم کاهش پیدا کند.

در واقع مهم‌ترین عاملی که باعث می‌شود پول ملی کاهش پیدا کند رشد نقدینگی یا خلق پول ملی است. اگر این خلق پول در اقتصاد بیش از اندازه و به شکلی نامتعادل انجام شود، ارزش پول ملی و قدرت خرید ریال کاهش پیدا کند. به این ترتیب آن‌هایی که ریال در دست دارند ضرر می‌کنند، اما آن‌هایی که ارزش دارایی خود را در قالب مسکن، ماشین یا انواع دارایی مالی غیر از ریال نگهداری می‌کنند، در شرایط تورمی وضعیت بهتری خواهند داشت. می‌توان گفت این افراد در مقایسه با کسانی که پس‌اندازشان را به شکل ریالی حفظ کرده‌اند، کمتر متضرر خواهند شد.

شماره دو | کاهش ارزش پول از نظر عامه مردم در قیاس با قیمت دلار سنجیده می‌شود شاید باور نکنید، اما گروهی حتی رشد شدید قیمت دلار را هم به چشم فرصت نگاه می‌کنند. روند صعودی قیمت ارز از ابتدای سال ۱۳۹۷ به این طرف، سرعت گرفت. یک‌سال قبل این اتفاق، قیمت دلار عمدتا بین سه هزار و ۷۰۰ تا چهار هزار و ۷۰۰ تومان بود، ولی با شروع سال ۱۳۹۷، بازار تکان خورد و ظرف شش ماه دلار بازار آزاد به بالای ۱۰ هزار تومان صعود کرد.

محمد شریعتمداری، وزیر صنعت وقت اواسط همان سال اعلام کرد: «درست است که کاهش ارزش پول ملی خوب نیست، اما باید توجه داشت که این کاهش ارزش پول ملی‌مان مصنوعی است و تهدید بزرگی به حساب نمی‌آید، زیرا می‌دانیم به خاطر یک عامل بیرونی به ضعف کشانده شده است، اما برای بخش صادرات فرصت خوبی به حساب می‌آید.» (اینجا)

شماره سه | درس نهم از کتاب اقتصاد دانش‌آموزان دوره دوم متوسطه نظری در رشته ادبیات و علوم انسانی، به موضوع تورم و کاهش قدرت خرید اختصاص پیدا کرده است. در این سرفصل تاثیر عوامل مختلفی بر ارزش پول ملی بررسی شده که نابرابری در عرضه و تقاضا، نوسانات نرخ ارز، افزایش نقدینگی و سیاست‌های پولی و مالی از جمله آن‌ها هستند، اما اگر سرجلسه امتحان پایه دهم یا کنکور، سوال درباره «مهمترین» عامل مطرح شده باشد، دانش‌آموزی که گزینه‌ای غیر «نوسانات نرخ ارز» را بزند، از دریافت نمره محروم خواهد شد.

در ترم دوم دوره کارشناسی اقتصاد هم دانشجویان یاد می‌گیرند تولیدات منجر به صادرات و به دنبال آن ارزآوری، مهمترین پشتوانه‌های پول ملی یک کشور هستند. این یعنی وقتی تولید رونق پیدا کند و توسعه اقتصاد شکل بگیرد، ارزش پول ملی با رشد روبرو خواهد شد. همچنین به‌جز التهابات بازار ارز و جهش‌های گاه‌وبیگاه قیمت دلار، سیاست در‌های بسته، تعرفه‌های سنگین و اعمال محدودیت در تجارت به‌عنوان دیگر دشمنان ارزش پول ملی معرفی می‌شوند.

شماره چهار | گاهی مواقع سیاست‌های اقتصادی جوابگو نیستند و اتفاقی که نباید رخ می‌دهد. کاهش ارزش پول ملی و در کنار آن رشد ممتد و سرسام‌آور تورم، یک تجربه تلخ جهانی است که بار‌ها تکرار شده است. بعضی کشور‌ها برای کاهش تبعات این ماجرا، به حذف صفر از پول ملی خود روی می‌آورند. یکی از قدیمی‌ترین کشور‌هایی که از این روش استفاده کرده آلمان است. برزیل در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی به یکی از سنگین‌ترین تورم‌های آن دوره در دنیا دچار شد. در سال‌هی ۱۹۸۹ و ۱۹۹۳، تورم بار دیگر دولت برزیل را به فکر حذف صفر از پول ملی این کشور انداخت.

هلند در دهه ۶۰ میلادی، ترکیه در سال ۲۰۰۵، زیمباوه در سال ۲۰۰۹، کره‌جنوبی در دو نوبت، آرژانتین (آخرین بار در سال ۱۹۹۲) و روسیه در سال ۱۹۹۸ چنین تجربه‌ای را از سر گذرانده‌اند. ونزوئلا در سال ۲۰۱۸ آخرین کشوری است که برای حذف پنج صفر از پول ملی اقدام کرد. خبر‌ها و تصاویر اغراق‌آمیز منتشر شده از ونزوئلا، تاثیر زیادی بر ذهنیت عامیانه درباره تورم و کاهش ارزش پول ملی دارد.

شماره پنج | برای چند لحظه بی‌خیال اقتصاد و مفاهیم خشک و خسته‌کننده‌اش می‌شویم و سری به کتاب‌های تاریخ می‌زنیم. واحد پول ایران در زمان شاه طهماسب صفوی، «شاهی» بود و هر ۲۰۰ شاهی با یک «تومان» برابری می‌کرد. طبق مندرجات سفرنامه‌های تاریخی به‌جا مانده در آن زمان، هر شاهی با یک شیلینگ انگلیس برابر بود. هر پوند استرلینگ برابر با ۲۰ شیلینگ است و این یعنی یک تومان ایران برابر بود با ۱۰ پوند انگلیس. یعنی ارزش پول ایران ۱۰ برابر پول انگلیس بود.

قحطی بزرگ، قتل ناصرالدین شاه و انقلاب مشروطه مهمترین وقایع تاریخی تاثیرگذار بر افت ارزش پول ملی ایران در تاریخ معاصر بود‌ه‌اند. وقتی ارتش متفقین در خلال جنگ جهانی دوم، خاک ایران را اشغال کردند، ارزش دلار آمریکا تقریبا با ۱.۵ تومان ایران برابری می‌کرد. اواخر دولت دکتر مصدق و همزمان با کودتای ۲۸ مرداد، یک دلار آمریکا معادل ۹ تومان و یک پوند استرلینگ برابر ۲۳ تومان بود. در سال‌های پایانی سلطنت محمدرضا پهلوی و در دوره‌ای که صادرات نفت به قله تاریخی رسیده بود، یک دلار آمریکا تقریبا هفت تومان ایران و یک پوند انگلیس تقریبا ۱۰ تومان ایران ارزش داشت.

شماره شش | گزارش خبرساز بخش فارسی اسپوتنیک که در حال حاضر از روزی خروجی این خبرگزاری حذف شده، در حقیقت بازتاب بدون ذکر منبع بخشی از گزارش بلند سایت iransalary است که احتمالا در اردیبهشت سال گذشته نوشته شده؛ یعنی زمانی که قیمت دلار ۲۲ هزار و ۹۵۰ تومان بود (اینجا).

خبرگزاری تسنیم دیروز در دفاع از ریال بخشی از گزارش پایگاه تخصصی Euronet را به فارسی ترجمه کرده و نوشته: دلار آمریکا رایج‌ترین ارز در جهان است و بیش از ۴۷ درصد مبادلات دنیا با دلار آمریکا انجام می‌شود. یورو در رتبه دوم و پوند انگلیس در رتبه سومین ارز رایج جهان قرار گرفته‌اند. روپیه هند، دلار استرالیا، دلار کانادا، رند آفریقای جنوبی، دلار نیوزیلند، ین ژاپن و دلار سنگاپور نیز رتبه‌های چهارم تا دهم را از این نظر به خود اختصاص داده‌اند. ریال ایران، میان ۱۶۶ پول ملی و ارز بین‌المللی در جایگاه ۵۷ قرار گرفته است. از این نظر ریال ایران در مقایسه با پول ملی کشور‌های در حال توسعه مانند نایرای نیجریه، تاکای بنگلادش، لک آلبانی، روبل بلاروس، سوم ازبکستان، تنگه قزاقستان، دینار الجزایر و منات جمهوری آذربایجان جلوتر است.

شماره هفت | لیست کشور‌هایی که بر اثر عوامل مختلف در سال ۲۰۲۲، بخشی از ارزش پول ملی‌شان در برابر دلار از دست رفته را می‌توان استخراج کرد. در غنا که در ابتدای سال هر دلار، شش سدی ارزش داشت، اکنون قیمت هر دلار به ۱۴.۲۴ سدی رسیده که به معنای تقویت ۱۳۲ درصدی دلار در برابر پول این کشور است. در کوبا هم ارزش پزو معادل ۵۶.۳۶ درصد در برابر دلار کاهش پیدا کرده. دلار زیمبابوه از ژانویه تاکنون ۷۶.۷۴ درصد از ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. در ایران اگر بدبینانه‌ترین حالت ممکن را فرض بگیریم و قیمت دلار بازار آزاد را مبنا قرار دهیم از ابتدای سال ۲۰۲۲ میلادی تا الان قیمت دلار ۳۰ درصد افزایش پیدا کرده است. اگر هنوز دلتان آرام نگرفته، توصیه می‌کنم مصاحبه کامران ندری با فرارو را (اینجا) بخوانید.