نشتی سد آلودگی‌هوا

هوای پایتخت طی سه روز گذشته، با وجود اعمال دو نوع محدودیت ترافیکی، همچنان در وضعیت «نارنجی» و برای ساعاتی در شرایط «قرمز» قرار داشت. از ابتدای هفته جاری، مدارس به شکل مجازی فعالیت می‌کنند و فروش طرح ترافیک روزانه متوقف شده است؛ پس چرا با اعمال این دو تصمیم، رنگ آسمان همچنان سیاه و هوای قابل تنفس، کماکان سمی است؟ در غیاب گزارش‌های تحلیلی از دوربین‌های ترافیکی سطح شهر، مشاهدات از معابر بزرگراهی و خیابان‌های اصلی، جواب این پرسش را مشخص می‌کند.

به گزارش دنیای اقتصاد، در این هفته بار ترافیک و ازدحام خودرو کاهش نیافت؛ چون از یکسو لغو حضور در مدارس، در واقعیت تاثیری در کاهش سهم اصلی ترددها- شاغلان- نداشت و از سوی دیگر، دو حفره بزرگ طرح ترافیک یعنی «ساعت شروع» و «پلاک‌های مخدوش»، اثر توقف فروش طرح روزانه را خنثی کرد. کارشناسان معتقدند، در این مقطع با توجه به «پایداری هوا» و فعالیت پرقدرت موتور‌های تولید ذرات معلق و گاز‌های سمی در داخل و خارج از تهران، «دورکاری موقت» می‌تواند روند انباشت آلودگی در آسمان را متوقف کند و از حجم آن بکاهد.

وجود دو نشتی در سدی که برای مقابله با آلودگی هوا طراحی شده، مانع از بهبود فوری کیفیت هوای شهر تهران شده است. هفته پرآلوده تهران با اتخاذ چند تصمیم قرار بود به هفته‌ای با امکان بیشتر تنفس هوای سالم تبدیل و به مرور از غلظت آلاینده‌ها در لایه‌های پایینی جو کاسته شود؛ اما در عمل مصوبات ناظر بر اعمال محدودیت ترافیکی و کاهش بار تردد خودرو‌ها نتوانست آن‌گونه که انتظار می‌رفت، کیفیت هوا را ارتقا دهد.

از هفت روز گذشته تاکنون تهرانی‌ها ناچار به تنفس هوای ناسالم و آغشته به ریزذرات معلق بوده‌اند و این وضعیت تا دیروز تغییر آن‌چنانی نداشته است. شاخص کیفیت هوای تهران که گویای وضعیت قرمز در روز‌های جمعه و شنبه بود، بهبود خفیفی پیدا کرد؛ اما هوا در روز‌های یکشنبه و دوشنبه همچنان ناسالم و شاخص به ترتیب «۱۳۰» و «۱۳۶» بود. کمیته اضطرار آلودگی هوا اولین جلسه خود را روز جمعه برگزار و تصویب کرد مدارس تهران در دو روز ابتدایی هفته «غیرحضوری» شود. همچنین فروش روزانه مجوز طرح ترافیک در پایتخت طی این دو روز ممنوع شد.

تصمیمات مذکور از آنجا که نتوانست به کاهش محسوس غلظت آلاینده‌ها بینجامد، برای اجرا در دیروز و امروز نیز تمدید شد. اما تا لحظه نگارش این گزارش در روز گذشته، وضعیت شاخص ساعتی آلودگی هوا همچنان نارنجی و هوا برای گروه‌های حساس شامل کودکان، سالمندان، زنان باردار و بیماران قلبی و ریوی ناسالم بود. به این ترتیب تصمیمات اتخاذشده در کمیته اضطرار آلودگی هوا نتوانست آلودگی هوا در هفته جاری را مهار کند.

در واقع محدودیت‌های ترافیکی هفته جاری تهران که با هدف جلوگیری از ورود دوباره پایتخت به وضعیت «قرمز» - که یکشنبه از آن خلاصی پیدا کرد - اتخاذ شده بود، به‌دلیل ضعف نظارت هوشمند در پایتخت و نیز ضعف شدید در ناوگان حمل‌ونقل عمومی برای سرویس‌دهی مطلوب در مواقع اورژانسی به هدف اصابت نکرد؛ طوری‌که در چهار روز گذشته حتی یک ساعت هوای سالم در شهر حاکم نشد.

این وضعیت نشان داد سدی که برای مقابله با آلودگی هوا تدارک دیده شده بود، سوراخ است و نمی‌تواند مانع جولان آلاینده‌ها در آسمان پایتخت شود. مقصود از این سد، همان مصوبات محدودیت‌زایی است که باید به‌عنوان سپر مقابله با ذرات و گاز‌های آلاینده عمل کند؛ اما عملکرد مطلوبی نداشته است.

چرا انبار آلاینده‌ها خالی نشد؟

امسال هم جنس آلودگی نیمه‌سرد سال مثل همیشه ریزذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون (PM۲/ ۵) است که منشأ اصلی انتشار آن اگزوز خودروهاست. افزون بر این در روز‌های اخیر عامل تشدیدکننده آلودگی نیز، گاز SO۲ (دی‌اکسید گوگرد) بوده که استفاده از سوخت مایع اعم از مازوت یا گازوئیل در نیروگاه‌های واقع در اطراف تهران و نیز کارخانه‌ها و کارگاه‌های صنعتی داخل یا مجاور پایتخت منشأ اصلی آن است.

اما تدابیر پیش‌بینی‌شده برای مهار آلاینده اصلی هوا یعنی ریزذرات معلق دو اشکال داشت و به اصطلاح دو حفره در سد پیش روی آلودگی هوای شهر تهران وجود داشت که به مثابه کریدور عبور و مرور آلاینده‌ها عمل کرد و مانع از تخلیه انباشت آلودگی در روز‌های اخیر شد.

حفره اول مربوط به امکان دور زدن قواعد طرح ترافیک توسط شهروندان در این روز‌ها بود. مشاهدات میدانی نشان داد عده زیادی از شهروندان تهرانی ورود و خروج خود در محدوده پرآلوده مرکزی شهر تهران یعنی حلقه اول و دوم طرح ترافیک را به ساعات پیش از شروع اجرای این طرح و پس از اتمام آن موکول کردند. به این ترتیب بار ترافیک معابر در ساعات پیک صبحگاهی و به‌ویژه عصر و شبانگاهی سبک نشد.

البته گزارش رسمی، موثق و آماری از تغییرات کاهشی یا افزایشی بار ترافیک در چند روز گذشته توسط متولی مربوطه در شهرداری تهران منتشر نشده است و داده‌های مربوط به نبض ترافیک تهران در هر روز، در اختیار عموم مردم نیست. اما در عین مبهم بودن وضعیت دقیق تردد‌های خودرویی در شهر تهران، مشاهدات در سطح شهر نشان می‌دهد ترافیک کاهش قابل توجهی پیدا نکرده و حتی در برخی پهنه‌ها افزایش نیز داشته است.

رانندگانی که هر روز سفر‌های شغلی به مقصد مرکز تهران انجام می‌دهند بر این باورند که در روز‌های گذشته با وجود ممنوعیت فروش مجوز روزانه طرح ترافیک، حتی بر تعداد همیشگی استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی نیز افزوده شده است؛ چراکه این ممنوعیت سبب شده است برخی از شاغلان با توجه به پیش‌بینی ازدحام بیش از پیش در ناوگان حمل‌ونقل عمومی، ترجیح دهند با خودروی شخصی سفر کنند.

اما آن‌ها برای دور زدن این محدودیت و پیشگیری از دچار شدن به سختی سفر با مترو و اتوبوس، قبل از ساعت ۱۸:۳۰ (زمان شروع اجرای طرح‌های ترافیکی) وارد محدوده طرح ترافیک شدند و به این ترتیب از سد ترافیکی در برابر آلودگی عبور کردند. به این ترتیب می‌توان ادعا کرد تصمیمات جانبی برای طرح ترافیک در روز‌های آلوده به مثابه یک دستگاه سمپاتیک عمل کرده که موجب شده سفر شغلی با خودروی شخصی در محدوده افزایش پیدا کند.

کریدور ثانویه ورود آلاینده‌ها به آسمان تهران نیز «مخدوش کردن پلاک خودروها» برای جلوگیری از رصد تردد‌های متخلفانه داخل محدوده طرح ترافیک بود که این روز‌ها عده بیشتری از شهروندان به آن روی آوردند.

ازآنجاکه سامانه‌های نظارت هوشمند ترافیکی در پایتخت در حدی نیست که این رفتار‌های متخلفانه را به فوریت شناسایی کند و آن را به صفر یا نزدیک صفر برساند، عملا راه برای دور زدن محدودیت‌های ترافیکی وجود داشته است و در نتیجه انباشت آلاینده‌ها در آسمان تهران تخلیه نشد؛ چراکه محدودیت‌های ترافیکی نتوانست به شکل موثر از بار تردد خودرو‌ها و در واقع حجم انتشار آلاینده‌های خروجی از اگزوز‌ها بکاهد.

به این ترتیب حفره‌های سد مقابله با آلودگی در پایتخت باعث شد رنگ آسمان با وجود محدودیت‌های ترافیکی و تعطیلی مدارس تغییر نکند و وضعیت شهر نارنجی باقی بماند.

راهکار ضد آلودگی در نبود باد و باران

هر سال در پاییز و زمستان و مشخصا در فاصله آذر تا دی ماه به دو علت با افزایش قابل توجه آلودگی هوا در کلان‌شهر‌ها روبه‌رو هستیم. علت اول برودت هوا و افزایش مصرف گاز است که از جهات مختلف به آلودگی دامن می‌زند؛ از یکسو سرما در نبود باد موثر عاملی برای حاکم شدن پدیده وارونگی هوا (اینورژن) در شهرهاست که مانع از جایگزین شدن هوای تمیز لایه‌های بالایی جو به جای هوای سنگین و آلوده لایه‌های پایینی می‌شود.

از سوی دیگر افزایش مصرف خانگی و تجاری گاز موجب کمبود گاز برای مصارف صنعتی می‌شود و آن‌ها ناگزیر به جایگزین کردن سوخت‌های مایع و آلاینده مثل مازوت و گازوئیل خواهند شد.

به این ترتیب لازم است برای شرایط جوی خاص این ایام که به لحاظ نسبت آن با تشدید آلودگی هوا نامطلوب تلقی می‌شود، تدابیر ویژه و البته موثری اندیشیده شود. دمای تهران این روز‌ها زیر پنج درجه بوده و سرعت باد زیر ۳ متربرثانیه است؛ در هوای سرد بدون باد و بارش، تهران به انبار ذرات سمی و آلاینده آن هم در حجم بالا تبدیل می‌شود. ازآنجاکه راهکاری برای تغییر وضعیت جوی وجود ندارد، برنامه‌های مقابله با آلودگی باید بر کاهش انتشار آلاینده‌ها از منابع متمرکز شود.

تصمیم‌سازان کمیته اضطرار نیز بر همین موضوع متمرکز شدند و به همین خاطر مدارس را تعطیل و فروش روزانه مجوز تردد در طرح ترافیک را لغو کردند؛ اما این تصمیمات فاقد اثر لازم بود و راهی برای برطرف شدن انباشت آلاینده‌ها در شهر به این ترتیب باز نشد.

در این شرایط راهکار موثری که با الگو گرفتن از پایتخت‌های مدرن جهان باید توسط تصمیم‌سازان حاضر در ساختار‌های اداری پیش‌بینی‌شده برای ورود فوری در هنگام آلودگی هوا اتخاذ شود، اعمال تعطیلی سراسری و موثر و در صورت عدم امکان، دست‌کم دورکاری فراگیر است. در مقاطع زمانی اورژانسی که وضعیت آلودگی هوا در ابرشهر‌های جهان حاد می‌شود، سیاستگذار می‌تواند دورکاری را که دیگر پس از یک دوره سه‌ساله شیوع کرونا در جهان، واژه غریبی نیست، اعمال کند.

تعطیلی مدارس اقدامی لازم، اما ناکافی است. لزوم آن از این جهت است که به کاهش حضور یک گروه از اقشار آسیب‌پذیر در برابر آلودگی هوا در فضای باز منجر می‌شود و آثار سوء آلودگی بر سلامت را می‌کاهد. اما این تصمیم ناکافی است؛ چراکه همزمان فعالیت‌های روزانه در کل شهر برقرار است و تعطیلی مدارس به تنهایی نمی‌تواند بار تردد خودرویی را بکاهد.

پیشنهاد کارشناسان این است که در شرایط اضطرار تهران و زمانی که آلودگی پایدار در شهر حاکم است و علامتی از بارش‌های جوی یا وزش باد موثر در کوتاه‌مدت نیست، دورکاری با ضریب بالا اعمال شود. بستر اجرای این تصمیم در سال‌های کرونا در کشورمان فراهم شده و همان‌طور که مدارس دیگر تعطیل نمی‌شوند، بلکه کلاس‌ها به‌صورت غیرحضوری برگزار می‌شوند، امکان انجام فعالیت‌های شغلی در بستر دورکاری نیز وجود دارد. به این ترتیب هم به‌طور خودکار گروه‌های آسیب‌پذیر بیشتری از قرار گرفتن در معرض هوای آلوده معاف می‌شوند و می‌توانند در خانه بمانند، هم اینکه کاهش تردد خودرویی سبب می‌شود دست‌کم آلاینده‌های بیشتری در سطح شهر منتشر نمی‌شود و به این ترتیب می‌توان به افزایش سرعت تخلیه خروج آلاینده‌ها از هوا امیدوار بود.

اقدام مکمل برای کاهش آلودگی

افزون بر دورکاری در شرایط اورژانسی، لازم است سیاستگذار تصمیم مترقی‌تر و موثرتری درباره اجرای طرح ترافیک در روز‌های آلوده پایتخت اتخاذ کند؛ به‌نحوی‌که راه دور زدن مصوبات مربوطه مسدود باشد. پیشنهاد این است که در روز‌های آلوده به جای اینکه فروش روزانه طرح ترافیک ممنوع شود، اجرای این طرح نه در ساعات محدودی از روز، بلکه به‌صورت ۲۴ ساعته و شبانه‌روزی صورت گیرد. در این صورت دیگر برخی شهروندان متخلف نمی‌توانند خودروی خود را قبل از شروع اجرای طرح ترافیک وارد محدوده کنند و خروج خود را نیز با ساعات شب و پس از اتمام اجرای طرح ترافیک موکول کنند.

در این صورت آن‌ها ناگزیر می‌شوند از سفر با خودروی شخصی صرف‌نظر کنند و در نتیجه از حجم انتشار آلاینده‌ها در هوا به شکل محسوس کاسته خواهد شد. آثار مثبت اعمال یک هفته دورکاری بر کیفیت هوای تهران به حدی است که می‌تواند خیلی زودتر از آنچه تصمیم‌سازان انتظار دارند، هوا را از آلاینده‌ها پاک کند.

البته وجه مکمل این تصمیم افزایش فوری و موقت ظرفیت ناوگان حمل‌ونقل عمومی است تا شهروندان برای تردد‌های روزانه و ضروری خود دچار مشکل نشوند. در واقع بدون تقویت ناوگان در روز‌های آلوده، اجرای ممنوعیت تردد خودرو‌های شخصی امری محال است.

شهروندان باید مطلع شوند که دست‌کم در روز‌هایی که شرایط اضطرار در تهران حاکم است یا آلودگی اگرچه هنوز به حاکمیت وضعیت «قرمز (ناسالم برای همه)» نرسیده، اما وضعیت «نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس)» شکل مستمر و پیاپی دارد، ناوگان اتوبوسرانی و مترو با سرویس‌دهی مطلوب‌تر از همیشه در خدمت شهروندان است. در این صورت آن‌ها خواهند پذیرفت الگوی همیشگی سفر روزانه خود با خودروی شخصی را تغییر و به سیاست‌های ضد آلودگی تن دهند.