براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی ۲۰ کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با ۴۵۴ هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با ۱۳ هزارنفر است. پس از امارات، کشور‌های آمریکا (۳۹۷ هزار و ۷۳۵ نفر)، کانادا (۲۱۳ هزار و ۱۶۰ نفر)، آلمان (۲۰۳ هزار نفر)، ترکیه (۱۵۴ هزار و ۹۶۵ نفر)، بریتانیا (۸۳ هزار و ۵۳۱ نفر)، سوئد (۸۱ هزار نفر) و استرالیا (۷۷ هزار و ۷۸۰ نفر) است. بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود.
هم‌میهن نوشت: آخرین اطلاعات جمع‌آوری‌شده در سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ که روز گذشته در رصدخانه مهاجرتی ایران رونمایی شد، نشان می‌دهد جمعیت ایرانیان در ۲۰ کشور دنیا، با بیشترین جمعیت، حدود دومیلیون نفر تخمین زده می‌شود و کشور‌های آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه و انگلستان مهم‌ترین مقصد مهاجرتی ایرانیان است.
در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ سالانه حدود ۸۶ هزار ویزا یا مجوز اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای‌شمالی و استرالیا، ترکیه و سایر کشور‌های OECD صادر شده است. براساس همین گزارش، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی یک تا دودهه گذشته، از ۱۷ هزار نفر در سال ۲۰۰۰، به ۶۶ هزار نفر در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
رتبه دانشجوفرستی ایران هم بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ از ۲۶ به ۱۷ رسیده؛ کشور‌های آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا هم به‌ترتیب پنج‌مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند. براساس تحلیل یافته‌های موسسه افکارسنجی گالوپ، میل به بازگشت مهاجران ایرانی به کشور فقط یک‌درصد است که در مقایسه با میانگین جهانی هفت‌درصد، فاصله زیادی دارد.
در بخش ویزای استارت‌آپی و خوداشتغالی هم مشخص شد، ایرانیان در سه‌سال اخیر از دو کشور کانادا و انگلستان، دوهزار ویزای استارت‌آپی، خوداشتغالی و سرمایه‌گذاری دریافت کرده‌اند. همچنین در ۱۲ سال اخیر، سالانه ۱۲ هزار ویزا یا مجوز اقامت‌موقت کاری از کشور‌های استرالیا، کانادا، آمریکا، انگلستان و اتحادیه اروپا برای ایرانیان صادر شده است.
این گزارش نشان می‌دهد، ایرانیان دهمین ملیت ازنظر تعداد یونی کورن‌های تثبیت‌شده در آمریکا هستند. در کنار همه این‌ها در سال‌های ۲۰۱۵، ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، ایرانیان رتبه‌هشت را در خرید خانه در ترکیه و در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، اولین مشتریان خرید خانه بودند، اما در سال ۲۰۲۲، روسیه رقیب ایران شد و به این ترتیب روسیه و ایران، رتبه‌های اول و دوم خرید خانه در این کشور را به‌دست آورده‌اند.
همچنین در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، یک‌هزار و ۶۶۱ شرکت با مشارکت ایرانیان در ترکیه تاسیس شده و درمجموع ۲۲ میلیون و ۱۹۰ هزار و ۶۳ دلار برای ثبت شرکت ازسوی ایرانیان در این کشور هزینه شده است. در بخش دیگری از این گزارش به مهاجرت فعالان حوزه سلامت اشاره شده. بنابر سرشماری سال ۲۰۱۸ آمریکا، ۲۹ هزار ایرانی در بخش بهداشت و درمان در این کشور فعال بودند که ۲۴ هزار نفر مربوط به مشاغل تخصصی و پنج هزار نفر مربوط به مشاغل‌مراقبتی بودند.
در میان آن‌ها هشت‌هزار پزشک و جراح بودند که ۲۶ درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند. بخش دیگر این سالنامه مربوط به وضعیت پناهندگی مهاجران است. در سال ۲۰۲۲، ۱۴۲ هزار و ۹۸۹ ایرانی در کشور‌های مختلف در وضعیت پناهندگی قرار داشتند. آلمان یکی از مقاصد اصلی پناهندگان ایرانی در سال‌های اخیر بوده است.
برهمین‌اساس در سال ۲۰۲۱، یک‌سوم اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهندگی در آلمان زندگی می‌کردند. در بخش مهاجرت به دلایل اقلیمی، در سازمان بین‌المللی مهاجرت تاکید کرده که تا سال ۲۰۵۰، حدود ۲۰۰ میلیون نفر درنتیجه تغییرات اقلیمی به‌صورت موقتی یا همیشگی آواره شده‌اند.
این گزارش نشان می‌دهد، ایران در دهه‌های بعدی با افزایش ۶/۲ درجه سانتیگرادی و کاهش ۳۵ درصدی میزان بارندگی مواجه می‌شود. این مسئله زمانی اهمیت پیدا می‌کند که مشخص می‌شود بحران تغییر اقلیم در ایران بسیار شدیدتر از خاورمیانه است.
همچنین براساس پیمایشی که ازطریق پلتفرم مکتب‌خانه، جاب ویژن و دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان صورت گرفته، غیر از گروه پزشکان و پرستاران که تمایل به مهاجرت‌شان بیش از حدود ۶۰ درصد بوده است، تمایل به مهاجرت در میان کارکنان و مدیران میانی و کارآفرینان ارشد هم، در تراز ۷۰ درصد قرار دارد.
این تمایل در میان گروه‌های دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و دانشجویان خارجی در ایران ۶۶ درصد است. در خلاصه این گزارش عنوان شده که شیوه مدیریت، وضعیت اقتصادی، شرایط تحریم، نوسان قیمت ارز و تورم از عوامل تاثیرگذار در افزایش میل به مهاجرت بوده است.
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در نشست خبری رونمایی سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ با ارائه بخشی از آمارها، تحلیل‌هایی هم اضافه کرد. به‌گفته او، رصدخانه مهاجرت ایران که در سالنامه‌های سال‌های گذشته به سفیدنمایی و آمار کمتر از واقعیت به‌خصوص در مورد آمار ایرانیان خارج از کشور متهم می‌شد، ممکن است با انتشار سالنامه جدید به سیاه‌نمایی متهم شود: «همکاران در سازمان‌های دیگر کمک نمی‌کنند و هروقت اطلاعاتی از آن‌ها خواستیم، گفتند محرمانه است. این محرمانگی برچسبی برای کم‌کاری‌های‌مان شده است. همین مسئله سبب می‌شود تا تحلیل‌ها درست از آب در نیاید.»
او در ادامه عوامل کلان اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ناامیدی اجتماعی را از دلایل اصلی مهاجرت دانشجویان عنوان کرد و افزود: «سن مهاجرت در حال کاهش است و اکنون خانواده‌ها، فرزندان را به خارج می‌فرستند تا آن‌ها به فرزندان خود ملحق شوند.»
به‌گفته صلواتی، شیوه‌های مدیریت و سیاست‌های حوزه بازگشت به کشورها، دلیل اصلی بازنگشتن مهاجران ایرانی به کشور است. درحالیکه در دوره معاونت قبلی علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، برنامه بازگشت نخبگان مطرح بود و برای آن بودجه‌هایی داده شد، اکنون مدتی است بودجه‌های این برنامه تامین نشده است.
او درباره مهاجرت نخبه‌ها هم اعلام کرد: «براساس داده‌های اداره گذرنامه ۳۷درصد از رتبه‌های برتر و برگزیده‌های المپیاد‌های سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ کشور را ترک کرده‌اند. اما در سالنامه سال‌جاری به‌دلیل فقدان آمار نتوانستیم این داده را تکرار کنیم و نداشتیم.»
او فرار از وضعیت موجود کشور را یکی از دلایل اصلی برای مهاجرت دانشجویان اعلام و به نرخ رشد پناهجویان ایرانی اشاره کرد: «تعداد پناهجویان ایرانی با افزایش ۳۵درصدی در سال ۲۰۲۱، بهطورکلی به ۳۵هزار نفر رسیده است. در سه، چهارماه گذشته بودجه‌هایی که برای جلوگیری از فرارمغزها در نظر گرفته شده بود، متوقف شده و برهمین‌اساس باید بیشتر نگران بازنگشتن شد.»
براساس داده‌های جمع‌آوری شده در این سالنامه، دانشجویان ایرانی اغلب در کشور‌های آمریکا، ترکیه، آلمان، کانادا، ایتالیا، استرالیا، مجارستان، روسیه، فرانسه و بریتانیا حضور دارند و از سال ۲۰۱۰ تاکنون بالاترین میزان این دانشجویان در کشور آمریکا تحصیل می‌کنند.
هرچند از سال ۲۰۱۸، این روند کمی نزولی شده و در سال ۲۰۲۰ با کشور آلمان برابری کرده است. براساس نموداری در همین زمینه، میزان دانشجویان ایرانی در کشور ترکیه هم از سال ۲۰۱۳، روند صعودی قابل‌توجهی داشته است.
روند تحصیل دانشجویان ایرانی در کانادا هم، افزایشی است و در کنار سه‌کشور دیگر قرار گرفته است. بااین‌همه، ایران در رتبه‌بندی کشور‌های دانشجوفرست به آمریکا، در جایگاه دهم قرار دارد و کشور‌های چین، هند و کره‌جنوبی در جایگاه اول تا سوم قرار دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، کمتر از نیم‌درصد دانشجویان خروجی از ایران، در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل‌اند که ازاین‌جهت هم در جایگاه دهم در میان کشور‌های دانشجوفرست قرار داریم.
سهم دانشجویان ایرانی حاضر در کشور‌های برتر جهان از کل جمعیت دانشجویان خروجی در بازه سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸، تقریبا ثابت بوده و از حدود ۵۲/۰ درصد در سال ۲۰۱۵ به حدود ۴۳/۰ درصد در سال ۲۰۱۹ کاهش یافته است.
براساس این گزارش، شاخص مهاجرفرستی ایران (براساس جمعیت ایرانیان ساکن خارج از کشور در سال ۲۰۲۰) ۵۴ از ۲۳۲، شاخص مهاجرپذیری ایران ۲۳ از ۲۳۲، شاخص دانشجوفرستی ایران ۱۷ از ۲۱۴، شاخص جریان بالقوه مهاجرت جوانان (بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷) و شاخص فرارمغزها (در سال ۲۰۲۲) ۱۰۶ از ۱۷۷ است.
در توضیح این موضوع آمده: در سال ۲۰۲۰ رتبه مهاجرفرستی و مهاجرپذیری ایرانیان در میان کشور‌های دنیا به‌ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. درحالیکه رتبه ایران در پذیرش و ارسال مهاجر به جهان در چارک اول قرار دارد و رتبه دانشجوپذیری و دانشجوفرستی کشور نیز تقریبا برابر است، اما در شاخص‌هایی مثل رقابت‌پذیری برای استعدادها و فرارمغزها، در رتبه‌های پایین قرار گرفته است.
این مسئله به‌نوعی بیانگر کیفیت مهاجران ورودی و خروجی کشور است که نشان می‌دهد به‌دلیل نبود امکان رقابت بر سر استعدادها، مهاجران خروجی کشور کیفیت بالاتری از مهاجران ورودی به کشور دارند. در جدول مربوط به کشور‌های برتر در شاخص‌جهانی رقابت‌پذیری برای استعدادها در سال ۲۰۲۲، جایگاه ایران در مقایسه با سال‌گذشته با سقوط ۱۲ پله‌ای همراه شده و از رتبه ۱۰۰ به رتبه ۱۱۲ تغییر کرده است.
براساس اطلاعات رصدخانه مهاجرتی ایران، در بررسی ۲۰ کشور جهان، بیشترین جمعیت مهاجران ایرانی مربوط به امارات‌متحده عربی با ۴۵۴ هزارنفر و کمترین مربوط به بلژیک با ۱۳ هزارنفر است. پس از امارات، کشور‌های آمریکا (۳۹۷ هزار و ۷۳۵ نفر)، کانادا (۲۱۳ هزار و ۱۶۰ نفر)، آلمان (۲۰۳ هزار نفر)، ترکیه (۱۵۴ هزار و ۹۶۵ نفر)، بریتانیا (۸۳ هزار و ۵۳۱ نفر)، سوئد (۸۱ هزار نفر) و استرالیا (۷۷ هزار و ۷۸۰ نفر) است.
بنا بر آخرین داده‌های موجود از منابع سازمان‌های بین‌المللی، جمعیت مهاجر ایرانی (متولد ایران) حدود دو‌میلیون‌نفر تخمین زده می‌شود. البته این آمار با آخرین آمار اعلامی دبیرخانه شورای‌عالی ایرانیان خارج از کشور که در سال ۲۰۲۰ ارائه شده و جمعیت ایرانیان مهاجر را حدود چهارمیلیون‌نفر تخمین زده است، تفاوت چشمگیری دارد.
در ادامه این گزارش آمده، بیشترین رشد صدور شهروندی برای ایرانیان نسبت به سال قبل در استرالیا ۶۷ درصد و بیشترین رشد صدور ویزای اقامت‌دائم و موقت در کانادا بوده است. به‌نظر می‌رسد، کاهش ۵۴ درصدی دریافت ویزای‌موقت کاری و تحصیلی ایرانیان در آمریکا با مقاصدی مانند کانادا جایگزین شده که رشد بالای دریافت اقامت‌موقت توسط ایرانیان در این کشور را موجب شده است. از مهم‌ترین مقاصد اقامت‌موقت ایرانیان، آلمان و کاناداست و پس از آن مجموع سایر کشور‌های اروپایی قرار دارد.
در ادامه این گزارش به جایگاه مهاجرپذیری و مهاجرفرستی ایران در مقایسه با کشور‌های منطقه در سال ۲۰۲۰ اشاره شده که در آن جایگاه مهاجرفرستی ایران از میان ۲۳۲ کشور، ۵۴ است و سهم مهاجران خروجی از کل جمعیت ۲/۲، رتبه مهاجرپذیری ۲۳، جمعیت مهاجران ورودی دومیلیون و ۷۹۷ هزار و ۲۳۲ نفر، همچنین سهم مهاجران ورودی از کل جمعیت برای ایران ۳/۳ است.
در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ به‌طور متوسط سالانه حدود ۸۶ هزار ویزا یا اجازه‌اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای‌شمالی، استرالیا، ترکیه و سایر کشور‌های OECD صادر شده است. بدون درنظر‌گرفتن کشور ترکیه جریان مهاجران ایرانی به مقاصد اصلی یاد شده سالانه حدود ۶۵ هزار نفر بوده و از ۶۴ هزار در سال ۲۰۱۰ تا ۷۰ هزار در سال ۲۰۱۷ در نوسان بوده است. این در‌حالی‌است که سهم اقامت موقت (غیرتوریستی) دریافتی ایرانیان در مقاصد اصلی از سال ۲۰۱۵ صعودی بوده است.
طی سال‌های اخیر جمعیت ایرانیان در همه مقاصد اصلی (آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، استرالیا و ترکیه) جز آمریکا، روندی صعودی داشته است. از سال ۲۰۱۹ ترکیه به یکی از مقاصد جذاب برای ایرانیان تبدیل شده است به‌طوری‌که جمعیت ایرانیان در ترکیه در سال‌های ۲۰۱۹، ۲۰۲۰ و ۲۰۱۹ بیشتر از جمعیت ایرانیان در اتحادیه اروپا، بریتانیا و استرالیا بوده است.
از سال ۲۰۱۸، ترکیه به یکی از مقاصد اصلی ایرانیان برای سرمایه‌گذاری تبدیل شده است. به‌طوری‌که تعداد خانه‌های خریداری‌شده و شرکت‌های ثبت‌شده توسط ایرانیان، افزایش چشمگیری یافته است. ایرانیان در خرید خانه در ترکیه در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، رتبه اول را داشته‌اند.
براساس گزارش سالنامه مهاجرتی ایران، مهاجرت اقتصادی اعم از سرمایه انسانی و سرمایه مالی به‌شدت تحت‌تاثیر شکاف‌های موجود در مبدأ و قطب‌های پذیرنده و چشم‌انداز افراد از وضعیت آینده است. برای ایرانیان در ۱۲ سال اخیر سالانه به‌طور متوسط حدود ۱۲ هزار ویزا یا اجازه‌اقامت موقت و دائم کاری در مقاصد آمریکا، کانادا، استرالیا، بریتانیا و اتحادیه اروپا صادر شده است.
بررسی فرازوفرود وضعیت سکونت افراد در سن کار در داخل یا خارج از کشور، با استفاده از داده‌های طرح آمارگیری نیروی‌کار نشان می‌دهد که تغییرات تعداد آن‌ها در خارج از کشور تحت‌تاثیر تحولات سیاسی، همچنین شیوع کرونا بوده است.
مهاجرت افراد با تحصیلات دانشگاهی و افراد دیپلم و زیردیپلم با تغییر شرایط جهانی و داخلی مانند ایجاد پنجره پناهجوپذیری در جهان و اثرات اجتماعی – اقتصادی تصویب یا خروج از برجام ارتباط داشته است.
در بخشی از این سالنامه همچنین به ماجرای سرمایه‌گذاری ایرانیان در بازار مسکن ترکیه اشاره شده است. براساس آن اعلام شده در سال‌های اخیر، ترکیه به یکی از مقاصد جذاب برای سکونت و سرمایه‌گذاری ایرانیان تبدیل شده است.
به‌طوری‌که تعداد ایرانیان وارد شده به ترکیه و جمعیت مهاجران با تابعیت ایرانی در ترکیه طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۹، روندی صعودی داشته است. براین‌اساس در سال ۲۰۱۶، ۱۵ هزار و ۵۳۹ نفر، در سال ۲۰۱۷، ۱۷ هزار و ۷۹۴ نفر، در سال ۲۰۱۸، ۳۱ هزار و ۹۲۲ نفر و در سال ۲۰۱۹، ۴۲ هزار و ۳۵۱ نفر، وارد ترکیه شده‌اند.
تعداد خانه‌های خریداری‌شده در این کشور از سوی ایرانیان هم در سال ۲۰۱۵، فقط ۷۴۴ خانه بود، اما در سال ۲۰۲۱ به ۱۰ هزار و ۵۶ خانه رسیده است. همچنین تعداد شرکت‌های ثبت‌شده با شراکت مهاجران‌ایرانی در ترکیه در سال ۲۰۱۷، ۳۵۷ مورد و در سال ۲۰۲۱، ۹۳۶ مورد بوده است.
همچنین جمعیت مهاجران با تابعیت ایرانی در ترکیه براساس سال گرفتن اقامت در سال ۲۰۱۴ و قبل از آن، پنج‌هزار و ۴۳۶ نفر و در سال ۲۰۱۹، ۴۲ هزار و ۵۳۲ نفر بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد، باتوجه به آمار‌های این جدول در سال‌های اخیر، ایرانیان در میان ۱۰ کشور اول در خرید خانه در ترکیه بوده‌اند.
ایرانیان در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷، در رتبه هشتم خرید خانه در این کشور قرار داشتند و در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ در رتبه نخست قرار گرفته‌اند. در سال ۲۰۲۲ هم روسیه و ایران به‌ترتیب رتبه‌های اول و دوم خریدخانه در ترکیه را به خود اختصاص داده‌اند.
در سال ۲۰۲۰ به‌دلیل شدت‌گرفتن شیوع ویروس کرونا، تعداد تابعیت و ویزای دائم و موقت صادرشده برای ایرانیان در تمام کشور‌های مقصد، کاهش یافت و از سال ۲۰۲۱ و با کاهش شیوع ویروس کرونا، دوباره افزایش یافت.
بهطورکلی در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱، روند درخواست و صدور ویزای شینگن برای ایرانیان، نزولی بوده است. در سال ۲۰۲۱ بیشترین درخواست ویزای شینگن ازسوی ایرانیان، در کشور فرانسه و کمترین درخواست، در کشور سوئد ثبت شده است. در سال ۲۰۲۰، ایرانیان در جایگاه هجدهم در میان کشور‌های دریافت‌کننده تابعیت در آمریکا و در سال ۲۰۲۱ ایرانیان در جایگاه هشتم در میان کشور‌های دریافت‌کننده تابعیت در بریتانیا و آلمان قرار داشته است.
در آخرین گزارش سالنامه مهاجرتی ایران تاکید شده، به دلیل دشواری رصد و پایش مهاجران پس از یک‌دوره کار یا تحصیل در خارج از کشور، آمار دقیقی درباره میزان مهاجرت بازگشتی در سطح جهان در دسترس نیست. درباره بازگشت اجباری مهاجران ایرانی، اطلاعاتی وجود ندارد، اما براساس پورتال آماری مهاجرت از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱ درمجموع بیش از ۱۴ هزار مهاجر ایرانی، بازگشت داوطلبانه حمایت‌شده داشته‌اند. بااین‌همه، اما سهم مهاجران ایرانی از کل بازگشت‌های داوطلبانه حمایت‌شده در جهان از ۸/۲ درصد در سال ۲۰۱۳ به ۱/۱ درصد در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است.
براساس آخرین آمار طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم تا پایان اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۱، درمجموع ۱۵۱ نفر از متخصصان ایرانی، معادل شش‌درصد از ۱۰ دانشگاه برتر جهان به ایران بازگشته‌اند. ۲۶ درصد از ۵۰ دانشگاه برتر جهان، ۴۷ درصد از ۱۰۰ دانشگاه برتر جهان، ۷۰ درصد از ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان و ۸۵ درصد از ۳۰ دانشگاه برتر جهان بازگشته‌اند.
از زمان آغاز طرح بازگشت در ابتدای اسفندماه ۹۳ تا پایان تیرماه ۱۴۰۱، حدود دوهزار و ۵۰۰ متخصص ایرانی از ۴۶ کشور مختلف جهان به ایران بازگشته‌اند. براساس نتایج پیمایش‌های رصدخانه مهاجرت ایران، شاخص تصمیم به بازگشت در سال ۹۶ در مقایسه با سال ۹۳، تقربیا دوبرابر شده است.
پیاده‌سازی و اجرای طرح بازگشت دانشمندان و متخصصان ایرانی غیرمقیم به‌عنوان اولین طرح کشور در این راستا و تغییر فضای سیاسی داخل کشور به‌علت امضای توافق‌نامه هسته‌ای و رفع تحریم‌ها، مهم‌ترین دلایل برای این رشد بوده‌اند. با این وجود در سال ۱۴۰۱ مجددا نرخ تصمیم به بازگشت، کاهش یافته و به سطح ۱۴ درصد رسیده است.
براساس نمودار‌های رصدخانه مهاجرتی ایران، تصمیم به بازگشت در میان مهاجران ایرانی خارج از کشور، در سال ۹۳، ۳۲ درصد بود، در سال ۹۶ به ۱۰ درصد کاهش یافت، اما در سال ۱۴۰۱ به ۶۲ درصد رسیده است. بازگشت قطعی هم در سال ۹۳، ۲۱ درصد بود، در سال ۹۶ با افزایش قابل‌توجهی به ۴۲ درصد رسید، اما در سال ۱۴۰۱ با کاهشی دوباره، به ۱۴ درصد رسید.
در ادامه این گزارش به مهاجرت نیروی‌انسانی در بخش سلامت اشاره شده است. براساس این اطلاعات، تعداد پزشکان ایرانی (آموزش‌دیده در ایران) که در کشور‌های عضو OECD فعالیت می‌کنند، با استفاده از داده‌های این سازمان بیش از ۱۰ هزار نفر تخمین زده می‌شود. براساس سرشماری سال ۲۰۱۸ آمریکا ۲۹ هزار نفر ایرانی در کل بخش بهداشت و درمان آمریکا فعال بوده‌اند که ۲۴ هزار نفر آن‌ها در مشاغل تخصصی و پنج‌هزار نفر از آن‌ها در مشاغل‌مراقبتی مشغول به‌فعالیت بوده‌اند.
در میان آن‌ها هشت‌هزار پزشک و جراح بوده‌اند که ۲۶ درصد فعالان ایرانی در بخش سلامت آمریکا را تشکیل می‌دهند. ایرانیان ازنظر تعداد مهاجران فعال در بخش‌سلامت آمریکا در جایگاه بیست‌ویکم در میان مهاجران این بخش قرار دارند. در پیمایشی که برای بررسی میزان تمایل‌به‌مهاجرت و عوامل موثر بر فعالیت نیروی‌انسانی حوزه‌سلامت در تابستان ۱۴۰۱ در میان دانشجویان و شاغلان حوزه‌سلامت در کشور انجام شده است، تفاوت معناداری میان شاخص‌های اصلی میل و تصمیم‌به‌مهاجرت در میان شاغلان و دانشجویان وجود نداشته است.
۵۴ درصد از شرکت‌کنندگان این پیمایش تمایل زیاد و خیلی‌زیاد به مهاجرت داشته‌اند. ۲۴ درصد از افراد متمایل‌به‌مهاجرت تصمیم به مهاجرت داشته، ۶۱ درصد هنوز تصمیمی نگرفته‌اند و فقط ۱۲ درصد آن‌ها تصمیم گرفته‌اند، بمانند. ۹ درصد از افرادی که تصمیم به مهاجرت دارند به این منظور اقدام‌عملی انجام داده‌اند، ۲۹ درصد برنامه‌ریزی کرده و ۶۲ درصد هنوز کاری انجام نداده‌اند.
در ادامه این سالنامه به وضعیت شاخص‌های کلیدی مهاجرت در میان اقشار اجتماعی مختلف اشاره شده است. براساس این شاخص، میل به مهاجرت در میان کارآفرینان و مدیران ارشد، مدیریت میانی، کارکنان، پزشکان، پرستاران، دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، قابل‌توجه است. هرچند بالاترین میزان تصمیم به مهاجرت در میان دانشجویان و فارغ‌التحصیلان با ۴/۳۴ درصد و کمترین آن میزان پزشکان و پرستاران با ۵/۷ درصد است.
این گروه تصمیم به مهاجرت گرفته و برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. ۱/۴۹ درصد از کارکنان اعلام کرده‌اند، تصمیم به مهاجرت دارند، اما هنوز کاری نکرده‌اند. از میان این پنج‌گروه هم ۲/۱۳ درصد از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان برای مهاجرت اقدام عملی هم کرده‌اند. کمترین آمار مربوط به تصمیم‌به‌ماندن در ایران است. همچنین در نمودار دیگری درباره احتمال بازگشت این افراد پس از مهاجرت هم، ۳/۵۱ درصد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان، ۹/۳۴ درصد پزشکان و پرستاران، ۳/۴۶ درصد کارکنان، ۶/۴۷ درصد مدیران میانی و ۸/۳۷ درصد کارآفرینان و مدیران‌ارشد اعلام کرده‌اند که دیگر برنمی‌گردند.
در سال ۲۰۲۱ حدود ۶۹ هزار نفر از اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهجویی و در انتظار دریافت نتیجه پناهندگی خود به‌سر می‌برند. با مقایسه آمار سال ۲۰۲۱ با سال ماقبل خود، می‌توان دریافت که تعداد افراد در وضعیت پناهنجویی در جهان حدود ۱۰ درصد پایین‌تر بوده است.
همچون سال ۲۰۲۰، کشور‌های ترکیه، آلمان، بریتانیا و ایرلندشمالی به‌عنوان سه‌مقصد اصلی اتباع‌ایرانی در وضعیت پناهجویی در سال ۲۰۲۱ بوده‌اند. بهطورکلی از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۱ میلادی، حدود ۱۲۰ هزارنفر از اتباع‌ایرانی برای اولین‌بار در کشور‌های اروپایی درخواست پناهندگی داده‌اند و میانگین درصد پذیرش آن‌ها در بازده زمانی یادشده ۴۷ درصد بوده است.
یعنی حدود نیمی از درخواست‌های پناهندگی اتباع‌ایرانی، مورد پذیرش قرار گرفته است. در سال ۲۰۲۱ نیز حدود پنج‌هزار ایرانی برای اولین‌بار درخواست پناهندگی خود را در یکی از کشور‌های اتحادیه اروپا به‌ثبت رسانده‌اند. در بریتانیا هم در سال ۲۰۲۱، ۹ هزار و ۸۰۰ پناهجوی ایرانی درخواست پناهندگی خود را ثبت کرده‌اند که این میزان نسبت به سال ۲۰۲۰، افزایش حدود سه‌برابری داشته است.
بهرام صلواتی مدیررصدخانه مهاجرت ایران در پاسخ به هم‌میهن:
هشدار نسبت به نبود نیروی کار تا پنج‌سال آینده، موضوعی است که بهرام صلواتی، مدیررصدخانه مهاجرت ایران در گفتگو با هم‌میهن مطرح کرد. به‌گفته او، شرایط اقتصادی و تغییرات اقلیمی، مهاجرت در گروه‌های عمومی را افزایش می‌دهد و این مسئله از بعد از آبان‌ماه ۹۸ آغاز شده است. البته این موضوع تنها دغدغه صلواتی نیست. او می‌گوید، اتفاقات پاییز امسال هم تاثیر قابل‌توجهی در مهاجرت خواهد داشت و نتیجه آن ۹ ماه تا یک‌سال دیگر، در بررسی‌ها مشخص خواهد شد.
بهرام صلواتی مدیررصدخانه مهاجرت ایران در حاشیه نشست روز گذشته توضیح بیشتری می‌دهد.
به اعتقاد شما از چه زمانی شاهد تاثیر اتفاقات پاییز ۱۴۰۱ بر میزان مهاجرت در کشور خواهیم بود؟
معمولا در یک بازه زمانی ۹ ماه تا یک‌سال، شاهد تاثیر این اتفاقات بر مهاجرت خواهیم بود. ما نتیجه حوادث سال ۸۸ را در سال ۸۹ با پدیده فرارمغزها مشاهده کردیم. افراد ممکن است میل به مهاجرت داشته باشند، اما وقوع یکسری از اتفاقات، اقدام برای مهاجرت‌شان را سرعت می‌بخشد و میل را تبدیل به اقدام می‌کند. به‌هرحال آزادسازی مدرک، یادگیری زبان و انجام فرآیند پذیرش‌تحصیلی یا مهاجرتی در یک‌کشور، بین شش تا ۹ ماه زمان می‌برد. حدس ما این است که این وضعیت در آمار سال آینده به‌شکل تصاعدی نشان داده شود. همین امسال هم به‌محض پایان‌یافتن کرونا، شاهد شیب‌صعودی مهاجرت‌ها بودیم.
گزارش بعدی رصدخانه از وضعیت مهاجرت ایران چه‌زمانی منتشر می‌شود؟
قرار ما این است که این گزارش‌ها به‌صورت سالانه منتشر شود. امیدواریم اراده‌اش وجود داشته باشد. ادامه این روند نیاز به همراهی، حمایت جامعه و حاکمیت دارد. متاسفانه با تغییراتی که در معاونت علمی ریاست‌جمهوری و... صورت گرفته، هنوز نمی‌دانیم قرار است چه اتفاقی برای رصدخانه بیفتد. ما یک‌نهاد مستقل دانشگاهی هستیم و باید از کارمان حمایت شود. اگر حمایت نشود، ممکن است این‌کار متوقف شود.
در گزارش سالنامه به وضعیت پناهجویی ایرانیان اشاره شده بود. اینکه مهاجرت‌ها به‌سمت پناهجویی پیش رفته، اتفاق نامطلوبی است؟
حتما اینطور است. به‌هرحال ازنظر قانونی، در فرآیند پناهجویی، فرد سلب تابعیت می‌کند و باید ثابت کند در کشور مبدأ، امنیت جانی‌اش تامین نشده است. به‌هرحال زمانی‌که مهاجرت تحصیلی یا کاری باشد، فرد رفت‌وآمد‌های داوطلبانه به کشورش دارد، اما در پناهجویی وضعیت اینطور نیست. پناهجویی ممکن است هزینه‌های بیشتری برای افراد داشته باشد، حتی در روند آن جان‌افراد به‌خطر بیفتد و افراد گرفتار باند‌های قاچاق‌انسان شوند. همه این‌ها نتیجه نبود مدیریت واقع‌بینانه مهاجرت است. ما شاهد هستیم که افراد به‌هرقیمتی و به‌هرشکلی، مهاجرت می‌کنند. باید تلاش کنیم افراد از مسیر‌های درستی مهاجرت کنند، افراد به‌دلایل موجه و غیرموجهی تصمیم به مهاجرت گرفته‌اند و از این راه به‌سمت مقاصد یا همان کشور‌های نامطلوب می‌روند. مسئله، اما اینجاست که وزارت امورخارجه باید از مهاجران‌ایرانی حمایت کند، درحالیکه می‌بینیم، کاملا بی‌توجه هستند.
اقدام فعالانه این است که باید از ایرانیان حمایت دقیق‌تری شود و اطلاعات درستی به آن‌ها داده شود. باید از آن‌ها حمایت کنسولی صورت گیرد و به‌شکل واقع‌بینانه‌تری به آن‌ها اطلاعات داد. اگر افراد سرمایه‌شان را به کشور دیگری می‌برند، باید از سرمایه‌شان حمایت شود. متاسفانه انگاره ذهنی اشتباهی درباره مهاجرت وجود دارد و الگوی‌ذهنی مدیران نسبت به مهاجرت تغییر کند.
وضعیت انتخاب کشور مقصد برای مهاجرت، به‌گونه‌ای شده که افراد براساس آسان‌بودن اعطای‌ویزا کشور را انتخاب می‌کنند، نه براساس ویژگی‌هایش؟
بله. همین‌طور است. ما می‌بینیم که روند ثبت ویزای تحصیلی و کاری، دوبرابر شده و از ۱۶ هزار به ۳۵ هزارتا رسیده است. این سیگنال‌ها نشان می‌دهد، ما افراد را رها کرده‌ایم. سازمان‌ملی مهاجرت باید مسائل مربوط به مهاجرت را ساماندهی کند. ما نیاز داریم که افراد از مسیر‌های قانونی اقدام به مهاجرت کنند. اما سازمان‌ملی مهاجرت به این سمت نرفته است. ما درباره مدیریت هوشمند مهاجرت، کار جدی نکرده‌ایم.
سن اقدام برای مهاجرت، کاهش پیدا کرده است؟
ما یکی، دوسال پیش نسبت به این موضوع هشدار داده بودیم. پیمایش‌های ما نشان می‌دهد، احتمالا سن‌مهاجرت پایین آمده است. قبلا یکی از انگیزه‌های افراد برای بازگشت به کشور، غم غربت و دوری از خانواده بود. اما حالا خانواده فرزندان را ترغیب به مهاجرت می‌کنند تا بعدا خودشان به آن‌ها اضافه شوند. این سیگنال آماری نیست، تحلیلی است. ما به سازمان امور دانشجویی و سایر نهاد‌ها هشدار داده‌ایم، اما تحلیلی نکردند و حتی سدی به‌اسم افزایش‌قیمت آزادسازی مدرک‌تحصیلی گذاشتند. این یک اقدام معکوس در مدیریت مهاجرت است.
نکته دیگری که در ماه‌های‌اخیر زیاد درباره آن شنیده می‌شود مهاجرت در گروه‌های عام و به‌صورت مشخص برخی مشاغل‌عمومی است، مثل کشاورزان. در گزارش جدید مهاجرتی ایران چه اطلاعاتی در این زمینه به‌دست آمده است؟
یک فرآیند مهاجرتی رخ داده است. زمانی که عوامل کلان مهاجرت تضعیف می‌شود، تمام بخش‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. تمام بخش‌هایی که از وضعیت ناپایدار اقتصادی و ناامیدی اجتماعی گلایه و شکایت دارند، می‌توانند در فرآیند مهاجرت قرار گیرند. به‌همین‌دلیل است که عوامل مهاجرت یک کشاورز درست مانند عوامل و دلایل مهاجرت پرستار و پزشک است.
از چه‌زمانی شاهد شکل‌گیری مهاجرت در گروه‌های عمومی هستیم؟
از سال ۹۹ بعد از آبان‌ماه ۹۸ که بیشترین فشار اقتصادی و اجتماعی وارد شد، ما اولین هشدار‌ها را دادیم. در یک‌دوره‌ای کرونا شایع شد و این روند را کند کرد، اما بعد از آن دوباره با رشد مهاجرت مواجه شدیم. تا زمانی که شرایط درست نشود، این خطر جدی وجود دارد. در جایی گفته شد، نیروی‌انسانی در بخش درمان تا چندسال دیگر با کمبود مواجه می‌شود. اما من می‌گویم تا حدود پنج‌سال دیگر به‌دلیل مشکلات اقتصادی و اقلیمی شاید نیروی‌کاری نداشته باشیم. باید برای سرمایه‌انسانی فرصت‌های‌ویژه ایجاد کنیم. برای چندسال آینده باید در زمینه سرمایه‌انسانی فکر جدی کنیم.
