امیرکبیر؛ معمار ایران

رضا مرادی؛ بیستم دی ماه ۱۲۳۰خورشیدی میر‌زا تقی خان فراهانی معروف به امیرکبیر در حمام فین کاشان به قتل رسید. دولتمردی که در مدت بیش از سه سال صدارت، برای حل و فصل بحران‌های داخلی ایران پروژه اصلاحات از بالا و اخذ وجوه مادی تجدد و برای مقابله با نفوذ قدرت‌های خارجی در ایران سیاست موازنه منفی را در پیش گرفت.

اصلاحات امیرکبیر نخستین حرکت سازمان یافته و منسجم برای نوسازی جامعه و تغییر مناسبات قدرت بود که تلاش می‌کرد نگرش سوژه ایرانی نسبت به خود و جهان، سیاست و اقتصاد، هویت و ملیت را دگرگون سازد.

با اصلاحات امیرکبیر در بستر جامعه سنتی ایران نهاد‌ها و سازمان‌های متعددی با هدف شکل دادن به نوع جدیدی از مناسبات میان دولت و ملت شکل گرفت که دگرگونی ساختار اقتصادی و اجتماعی ایران (کشوری فاقد اقتصاد کارآمد، ارتش مدرن و نظام تعلیم و تربیت همگانی) را نوید می‌داد.

در جامعه‌ای که مناسبات شبان-رمگی در عمیق‌ترین لایه‌های سیاست و فرهنگ آن رخنه کرده بود، این اصلاحات را باید نخستین تکاپو برای مشخص کردن حدود اختیارات حاکمان و مقید نمودن اعمال قدرت به ضوابط از پیش تعیین شده و نه سلایق و روابط صاحبان قدرت دانست. نوسازی و نوگرایی از نظر امیرکبیر به معنای اصلاح سازمان اداری و اقتصادی، آموزش و پروش و تشکیلات نظامی کشور بود. ا

و به این مسئله واقف بود که بدون داشتن یک اقتصاد کارآمد و نیروی نظامی مقتدر ایران قادر نخواهد بود در برابر مطامع استعماری انگلستان و روسیه ایستادگی کند. برای امیرکبیر اصلاحات نسخه‌ای نجات‌بخش برای فائق آمدن بر بحران‌های داخلی و خارجی کشور بود.

در اوایل قرن نوزدهم نخبگان کشوردر نتیجه شکست‌های ایران از روسیه طی دو دوره جنگ و انعقاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای که در نتیجه آن‌ها بخش‌های زیادی از مناطق شمال غرب ایران به روسیه واگذار و کاپیتولاسیون بر ایران تحمیل گردید، به علل انحطاط ایران اندیشیده و به دنبال نسخه‌ای برای نجات کشور بودند.

نسخه نجات نخست در دستگاه دولت به وجود آمد و اصلاح گران اولیه زمامداران و وزیرانی بودند که در دستگاه حکومت قاجار صاحب منصب بودند. تلاش‌های عباس میرزا اولین جریان اصلاح طلبی در دوره قاجار است که بیش از همه با هدف تقویت بنیه نظامی کشور انجام گرفت. از دیدگاه عباس میرزا پیشرفت‌های علمی و فنی سبب برتری غرب بر ایران به خصوص در بعد نظامی شده است و ادامه حیات ایران بدون انجام اصلاحات ممکن نیست.

آشنایی امیرکبیر با غرب، اما عمیق‌تر از عباس میرزا بود. او در دستگاه قائم مقام پدر و پسر (میرزا عیسی و میرزا ابوالقاسم) پرورش یافت و در سفر‌های خود به عثمانی و روسیه با ترقیات این کشور‌ها آشنا شده بود. پیش از رسیدن به صدارت به عنوان نماینده ایران در مذاکرات ارزنة الروم دوم با عثمانی نقش خود را در حفاظت از تمامیت ارضی و منافع ملی ایران به خوبی ایفا نمود و پس از رسیدن ناصرالدین شاه به سلطنت و انتخاب به مقام صدارت، فرصت یافت به طرح و برنامه خود برای اصلاحات جامه عمل بپوشاند.

در سیاست خارجی پاسداری از استقلال سیاسی و تمامیت ارضی کشور را وجهه نظر و عمل خود قرار داد و همانگونه که اشاره شد برای مقابله بانفوذ روس و انگلیس سیاست موازنه منفی را در پیش گرفت، سیاستی که یک قرن بعد توسط دکتر مصدق در جریان ملی شدن صنعت نفت احیا و بعد از انقلاب اسلامی تحت عنوان شعار نه شرقی و نه غربی جهت گیری اصلی سیاست خارجی ایران را شکل داد. نهاد وزات خارجه و دیپلماسی مدرن در ایران به معنای واقعی کلمه محصول کار امیرکبیر است.

او سفارت ایران در لندن، سن پترزبورگ و قسطنطنیه و کنسولگری‌های ایران در تفلیس و بمبئی را افتتاح کرد و دستور داد نمایندگان سیاسی ایران از وقایع و حوادث حوزه ماموریت خود و اوضاع و احوال ایرانیان مقیم آن کشور مرتبا گزارش‌هایی تهیه کنند.

امیرکبیر در اجرای سیاست موازنه منفی سعی کرد به نیروی سومی توسل جوید، در این راستا در ابتدا متوجه آمریکا شد و عهدنامه مودت میان دو کشور در سال ۱۸۵۱میلادی در قسطنطنیه به امضاء رسید. پس از آن عهدنامه دوستی با دولت اتریش-مجارستان امضاء و از اساتید اتریشی برای تدریس در دارالفنون دعوت به عمل آمد.

تنطیم دفاتر اسناد سیاسی از دیگر اقدامات امیرکبیر بود. از این زمان به بعد متن همه نامه‌ها و مکاتبات سفارتخانه‌ها و پاسخ آن‌ها در دفتر‌های معینی ثبت می‌شد. با این اقدام به تعبیر فریدون آدمیت در کتاب ارزشمند امیرکبیر و ایران، آرشیو وزارت خارجه ایران ایجاد شد.

در داخل کشور از تولیدات ملی حمایت و سیاست کاهش واردات و افزایش صادرات با هدف جلوگیری از "فرار شمش‌های طلای" کشور را در دستور کار خود قرار داد و در این راستا کارخانه‌های متعددی احداث کرد. با فساد مبارزه کرد، وصول درآمد‌های مالیاتی را در دستور کار خود قرار دارد، گمرکات را منظم ساخت، مخارج دربار، حقوق مستمری‌های درباریان را کاهش داد و امتیاز احداث تجارت خانه در استرآباد و امتیاز شیلات شمال را از روس‌ها پس گرفت.

در زمینه فرهنگ و دانش به دلیل آگاهی از نقش مطبوعات در جهان جدید و با هدف اطلاع یافتن دولت از اوضاع و احوال دیگر کشورها، آگاه کردن مردم و افزودن بر دانش و بینش آن‌ها اولین روزنامه رسمی کشور به نام وقایع اتفاقیه را انتشار داد و نخستین مدرسه غیرمذهبی کشور به نام دارالفنون را تاسیس کرد. معلمان دارالفنون از اتریش، ایتالیا، هلند و فرانسه استخدام و محصلان، دانش‌هایی مانند طب، مهندسی، دامپزشکی، موسیقی و... را فرا می‌گرفتند.

اگرچه اتحاد دولت‌های خارجی، اشرافیت قاجار و اندرونی شاه زمینه را برای برکناری، تبعید و قتل امیرکبیر فراهم کرد، اما مسیر اصلاحات بعد از وقفه‌ای کوتاه، توسط میرزا حسین خان سپهسالار، امین الدوله و سایر اصلاح گران ادامه یافت و در نهایت به انقلاب مشروطیت منتهی شد. انقلابی که با ایجاد نظم سیاسی جدید انسان ایرانی را به شهروندی صاحب حق تبدیل و قدرت مطلق سلاطین را به مدد قانون اساسی، مجلس شورای ملی، و تفکیک قوا محدود گردانید.