ایران و تنش آبی در آناتولی

منصور بیطرف در دنیای اقتصاد نوشت:  سامانه اداره آب و فاضلاب استانبول که به «ایسکی» (ISKI) معروف است، یک نمایه جالبی دارد. در این نمایه میزان ذخایر آب استانبول به‌طور روزانه درج می‌شود. در آخرین بازدید میزان ذخیره آب استانبول حدود ۳۱درصد اعلام شده بود. این پایین‌ترین میزان از سطح آب در ۱۰سال اخیر است. این درصد از ذخیره نشان می‌دهد که استانبول با بحران تامین آب روبه‌رو است. البته تنها استانبول نیست که با بحران آب روبه‌رو است، بلکه شهرهای مهم ترکیه مثل آنکارا، ازمیر و بورسا هم با چالش تامین آب روبه‌رو هستند.

براساس بررسی‌هایی که صورت گرفته، ترکیه جزو کشورهایی قلمداد شده که با تنش آبی مواجه است. برمبنای این مطالعات کشور ترکیه از دهه۱۹۸۰ به این طرف با توجه به افزایش جمعیت، شهرنشینی‌های بی‌برنامه، صنعتی شدن، تغییرات آب و هوایی و گرم شدن زمین با چندین خشکسالی هم روبه‌رو شده است و پیش‌بینی می‌شود که با توجه به کاهش نزولات جوی در سال آبی جاری، خشکسالی در چندین نقطه از شهرهای ترکیه به وقوع بپیوندد؛ به‌طوری‌که مدتی قبل کشاورزان قونیه و استان «ادیرنه» کاهش تولید محصولات کشاورزی را هشدار داده‌اند.

تنش آبی ترکیه در حال حاضر آن‌قدر تشدید شده که در هفته گذشته امینه اردوغان، همسر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، وارد میدان شد و از مردم خواست که در مصرف آب دقت و صرفه‌جویی کنند. به گفته امینه اردوغان میزان ذخیره آب ترکیه از ۶/ ۴۰درصد سال گذشته به ۳۱درصد رسیده است. در همین حال کارشناسان هم به تازگی مطرح کرده‌اند که طی سال های آتی این میزان ذخایر به ۲۵درصد هم برسد. داده‌های آماری نشان می‌دهند که حجم ذخایر آب شهر بزرگ و صنعتی مثل استانبول تقریبا به پایین‌ترین سطح در یک دهه گذشته رسیده است. براساس این داده‌ها که از اداره آب و فاضلاب استانبول به‌دست آمده حجم ذخایر سد استانبول در سال۲۰۱۳، ۲۸/ ۶۴درصد بوده که در سال۲۰۱۴ به ۴۴/ ۳۵درصد، در سال۲۰۱۵ به ۱۵/ ۷۳، در سال۲۰۱۶ به ۸۱/ ۶۰، در سال۲۰۱۷ به ۵۵/ ۵۵ و در سال۲۰۱۸ به ۵۱/ ۶۵، در سال۲۰۱۹ به ۸۶، در سال۲۰۲۰ به ۳۱/ ۳۹، در سال۲۰۲۱ به۴۷/ ۳۹ و در سال۲۰۲۲ به ۲/ ۴۸درصد رسیده است. در حال حاضر این میزان به ۳۱درصد کاهش یافته است. بر همین اساس کارشناسان آب از دولت ترکیه حداقل یک برنامه ۵۰ساله برای مدیریت منابع آبی می‌خواهند. کاری که دولت ترکیه از سال‌ها پیش به‌طور آشکار برنامه‌های خود را در پروژه «داپ» و از حدود ۱۰سال پیش به‌طور پنهان در پروژه «گاپ» آغاز کرده است. این پروژه‌ها بدون شک می‌تواند چالش شدید آبی برای کشورهای همسایه ترکیه از جمله ایران به‌وجود آورد.

براساس پروژه‌های «داپ» و «گاپ»، ترکیه ده‌ها سد روی رودخانه‌های ارس، دجله و فرات خواهد زد. پروژه «گاپ» از نیمه اول دهه۱۹۸۰ شروع شد و در دولت اردوغان شدت گرفت؛ اما پروژه «داپ» آن‌طور که گفته می‌شود در حال برنامه‌ریزی است.

برای بهتر فهمیده شدن ماجرا باید قبل از هر چیز جغرافیای رودخانه‌های منطقه را در نظر بگیرید. رود فرات از کوهستان‌های شرق آناتولی در کشور ترکیه سرچشمه می‌گیرد و به سوی کشورهای سوریه، عراق و خلیج‌فارس روان. این رود در غرب کشور عراق و از دو شعبه قره سو و مرادچای که سرچشمه آنها نزدیک رود ارس در شرق آناتولی ترکیه است، تشکیل شده است. فرات در نزدیکی خلیج‌فارس به رود دجله می‌پیوندد. رود دجله از دامنه جنوبی رشته کوه توروس در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد، پس از ورود به کشور عراق از میان شهرهای بزرگی چون بغداد و موصل عبور می‌کند و پس از ادغام با فرات، هر دو به کارون می‌پیوندند که اروندرود را تشکیل می‌دهند و در پایان به خلیج‌فارس سرازیر می‌شوند.۹۰درصد از حجم آب رودخانه فرات از ترکیه و ۱۰درصد بقیه آن از سوریه سرچشمه می‌گیرد. ۵۱درصد از حجم آب رودخانه دجله نیز از ارتفاعات عراق، ۴۰درصد از ارتفاعات ترکیه و ۹درصد نیز از ارتفاعات ایران سرچشمه می‌گیرد و سوریه نقشی در تامین آب دجله ندارد.

در سال۱۹۳۶ میلادی ایده طرح گاپ یا آناتولی جنوب شرقی با تاسیس دو کمیسیون رود دجله و رود فرات شکل گرفت. این ایده از ۱۹۸۰ با ادغام این دو کمیسیون جدی‌تر شد و طرح یکپارچه گاپ شکل گرفت. ترکیه، برای اجرای گاپ، ۳۲میلیارد دلار پول هزینه در نظر گرفته است. گاپ ۹استان کمتر توسعه‌یافته در جنوب شرق ترکیه شامل غازی انتپ، آدیامان، شانلی اورفا، دیاربکر، ماردین، باتمان، سیرت و کیلیس شیرناخ را دربرمی‌گیرد. هدف آن، ساخت ۲۲سد و ۱۹نیروگاه برق روی دجله و فرات به همراه توسعه شبکه‌های آبیاری در ۸/ ۱میلیون هکتار زمین اعلام شده است.

در سال۲۰۰۸ و در دوران نخست‌وزیری رجب طیب اردوغان، برنامه عملی گاپ برای تسریع انجام آن تصویب شد. سدهای کبان، کاراکایا و آتاتورک به‌عنوان پنجمین سد بزرگ جهان با ۴۸میلیارد و ۷۰۰میلیون مترمکعب گنجایش، کرال قیزی، باتمان، بیره جیک، ایلیسو، آبی هاران، سیلوان، کانال کرال قیزی و تونل آبی سوروچ در چارچوب پروژه گاپ روی دجله و فرات احداث شده‌اند. پروژه داپ که بخش عمده‌اش روی حوضه ارس و کورا ساخته می‌شود، به‌طور مستقیم بر ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان تاثیرگذار است.

 از جمله سدهای در حال احداث در قالب پروژه داپ می‌توان به سدهای کاراکورت، سویلمز و نارین قلعه اشاره کرد. با توجه به گستردگی سدسازی های ترکیه در قالب پروژه‌های گاپ و داپ روی رودخانه‌های دجله، فرات، ارس و کورا و با توجه به اینکه ترکیه به لحاظ سرچشمه رودخانه‌های مشترک، کشور بالادست عراق، سوریه، ایران، ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان محسوب می‌شود، موضوعی که مد‌نظر قرار می‌گیرد، حقوق بین‌المللی است. آیا ترکیه از لحاظ حقوق بین‌المللی می‌تواند با ساختن سد، تنش‌های آبی برای کشورهای ایران، عراق و ارمنستان به‌وجود آورد؟ این موضوعی است که دولت‌ها از جمله دولت ایران باید آن را جزو دیپلماسی خود قرار بدهند. به یاد داشته باشیم که حدود دو سال پیش، عراق رایزنی‌های گسترده‌ای برای جاری‌شدن آب در رود فرات با دولت ترکیه داشت و نکته مهم‌تر آنکه چالش‌های ریزگردهایی که از استان‌های غربی ایران نشأت می‌گیرد، می‌تواند ناشی از سد سازی‌های گسترده‌ای باشد که در ترکیه در جریان است. آیا دولت ایران، قادر به حل این مشکل که آثار مخرب آن چند سال دیگر خود را نشان می‌دهد، است؟