گردش مالی دخانیات در ایران دو میلیارد دلار برآورد شده که با میانگین قیمت دلار در سال ۲۰۲۲، ارزش این بازار حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
سازمان جهانی بهداشت روز ۳۱ ماه می‌میلادی برابر با ۱۰ خردادماه را به‌عنوان روز جهانی بدون دخانیات نامگذاری کرده است. آمارهای این نهاد بین‌المللی نشان می‌دهد در سطح جهان ۱.۳ میلیارد نفر دخانیات مصرف می‌کنند و نکته قابل‌تأمل اینکه ۸۰ درصد از این افراد در کشور‌های کم‌درآمد و با درآمد متوسط زندگی می‌کنند.
به گزارش فرهیختگان، در ایران نیز آمارها بسیار قابل تامل است، طبق گزارش رسمی وزارت صمت، مصرف سیگار در ایران سالانه به ۷۳ میلیارد نخ می‌رسد. همچنین طبق گزارش این وزارتخانه، سالانه در ایران ۱۱.۵ هزار تن تنباکوی معسل در کشور مصرف می‌شود که حدود ۴.۸ هزار تن آن در داخل تولیدشده، ۴.۴ هزار تن تنباکو از طریق واردات تامین شده و مابقی قاچاق یا تقلبی است. بررسی‌ها حکایت از آن دارد که گردش مالی دخانیات در ایران سالانه ۶۰ هزار میلیارد تومان است.
این رقم را نهاد‌های بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ برای ایران بیش از دومیلیارد دلار ذکر کرده‌اند. همچنین خسارت ناشی از مصرف دخانیات در کشور بین ۱۱۰ تا ۱۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که شامل ۶۰ هزار میلیارد تومان مصرف دخانیات و ۶۰ هزار میلیارد تومان زیان به بخش سلامت کشور است. طی سال‌های اخیر تنها سیاست اعمال‌شده از سوی دولت‌ها در ایران افزایش مالیات بر مصرف دخانیات بوده است.
گزارش‌های کارشناسی نشان می‌دهد در دنیا در اغلب کشور‌ها سیاست قیمتی اعمال شده است، اما تاکید این است که صرف افزایش مالیات نمی‌تواند جلوی مصرف دخانیات را بگیرد؛ چراکه میزان موفقیت سیاست قیمتی در کاهش مصرف به میزان توانمندی آن کشور در کنترل قاچاق بستگی دارد.
به عبارتی اگر کشوری توانایی مقابله با قاچاق را نداشته باشد، به‌راحتی دخانیات ارزان قاچاق جایگزین دخانیات رسمی مشمول مالیات می‌شود و سیاست در کاهش مصرف با شکست مواجه می‌شود، اما اگر امکان قاچاق وجود نداشته باشد یا اندک باشد جنس ارزان به‌راحتی نمی‌تواند جایگزین سیگار گران شده شود و در بلندمدت قطعا موجب کاهش مصرف سیگار و دخانیات در جامعه خواهد شد.
براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، تعداد مصرف‌کنندگان دخانیات در جهان ۱.۳ میلیارد نفر است که بیش از ۸۰ درصد در کشور‌های با درآمد کم و متوسط زندگی می‌کنند. این گزارش نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۰ حدود ۲۲.۳ درصد از جمعیت جهان شامل ۳۶.۷ درصد از کل مردان و ۷.۸ درصد از زنان جهان از دخانیات استفاده می‌کردند.
برآورد WHO این است دخانیات سالانه جان بیش از هشت‌میلیون نفر را می‌گیرد که بیش از هفت‌میلیون نفر از این مرگ‌ومیر‌ها ناشی از مصرف مستقیم دخانیات و حدود ۱.۲ میلیون نفر افراد غیرسیگاری نیز به‌دلیل قرار گرفتن در معرض دود افراد سیگاری جان خود را از دست می‌دهند.
گزارش موسسه آماری معتبر statista نشان می‌دهد بازار جهانی محصولات تنباکو از حدود ۸۴۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ حالا به ۹۱۲ میلیارد دلار تا سال ۲۰۲۲ رسیده است. کارشناسان موسسه statista برآورد کرده‌اند این مقدار تا سال ۲۰۲۶ به بیش از هزار میلیارد دلار خواهد رسید. طبق آمارهای جهانی، در سال ۲۰۲۲ از مجموع ۹۲۲ میلیارد دلار گردش مالی محصولات دخانی در جهان، حدود ۸۰ درصد آن معادل ۷۴۱ میلیارد دلار مربوط به ۲۳ کشور پرجمعیت است.
در این لیست، گردش مالی دخانیات در چین حدود ۲۸۸ میلیارد دلار، در آمریکا ۱۰۵ میلیارد دلار، در آلمان ۳۹ میلیارد دلار، در اندونزی ۳۴.۶ میلیارد دلار و در انگلیس و ژاپن به ترتیب ۲۷.۵ و ۲۶ میلیارد دلار است. طبق این آمارها، گردش مالی دخانیات در ایتالیا و ژاپن به ترتیب ۲۴.۷ و ۲۴.۴ میلیارد دلار و در روسیه و ترکیه ۲۴.۳ و ۲۲.۵ میلیارد دلار است. در این لیست، گردش مالی دخانیات در ایران نیز دو میلیارد دلار برآورد شده که با میانگین قیمت دلار در سال ۲۰۲۲، ارزش این بازار حدود ۶۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود.
بررسی آمارهای جهانی نشان می‌دهد شرکت ملی دخانیات چین (CNTC) بزرگ‌ترین تولیدکننده سیگار در جهان است. مجموع فروش داخلی و صادراتی این شرکت سالانه بالغ بر ۲۶۰۰ میلیارد نخ سیگار است. شرکت CNTC در حال حاضر ۴۵.۲ درصد از بازار جهانی سیگار را در اختیار دارد و دفتر مرکزی آن در پکن با ۵۱۰۰۰۰ کارمند قرار دارد. CNTC همچنان به شدت به بازار داخلی خود وابسته بوده و ۹۸.۷ درصد از حجم فروش خود را در چین به فروش می‌رساند. گردش مالی سالانه دخانیات در چین ۲۸۸ میلیارد دلار بود که برآورد می‌شود این مقدار در سال ۲۰۲۳ به ۲۹۴ میلیارد دلار برسد.
پس از شرکت ملی دخانیات چین (CNTC)، بزرگ‌ترین شرکت‌های دخانیات جهان بریتیش امریکن توباکو (انگلیسی) است که درآمد آن در سال ۲۰۲۲ حدود ۳۵.۳ میلیارد دلار بوده است. در رتبه بعدی شرکت فیلیپ موریس بین‌المللی (آمریکایی) قرار دارد که درآمد آن سال گذشته ۳۱.۵ میلیارد دلار بوده است. امپریال توباکو (انگلیسی)، ژاپن توباکو، آلتریا گروپ (آمریکایی) و آی‌تی‌سی لیمیتد (هندی) نیز در رتبه‌های بعدی قرار دارند که درآمد عملیاتی آن‌ها در سال گذشته به ترتیب ۲۲.۶، ۲۱.۲، ۲۱.۱ و ۷.۹ میلیارد دلار بوده است.
آمارهای رسمی وزارت صمت نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۶ ایرانی‌ها ۵۵ میلیارد نخ سیگار مصرف می‌کردند که این تعداد تا سال ۱۴۰۱ به ۷۳ میلیارد نخ رسیده است. برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد در ایران ۹ میلیون نفر سیگاری هستند. در این صورت سرانه مصرف هر ایرانی روزانه ۲۲ نخ خواهد بود که به نظر می‌رسد کمی غیرطبیعی است.
به عبارتی، از آنجایی که میانگین مصرف هر فرد در روز معمولا بین ۸ تا ۱۰ نخ است، تعداد سیگاری‌های کشور باید بیش از ۹ میلیون نفر باشد. در غیر این صورت، اگر ۷۳ میلیارد نخ سیگار را ۹ میلیون نفر مصرف کرده باشند، به‌لحاظ شاخص‌های سلامت وضعیت خطرناکی پیش روی ایرانی‌های سیگاری و نظام سلامت است.
آمارهای وزارت صمت از میزان مصرف سیگار در کشور نشان می‌دهد تعداد سالانه مصرف داخل در سال ۱۳۹۶ حدود ۵۵ میلیارد نخ بوده که این تعداد تا سال ۱۳۹۹ به ۶۵ میلیارد نخ و در سال ۱۴۰۰ به ۷۳ میلیارد نخ رسیده است. طبق آمارهای وزارت صمت، در سال ۱۴۰۰ مجموع تولید سیگار کشورمان ۶۲ میلیارد و ۴۷۵ میلیون نخ بوده و حدود ۱۱ میلیارد نخ از نیاز کشور نیز از طریق قاچاق تهیه شده و واردات رسمی سیگار صفر بوده است.
در کنار سیگار، گرچه از میزان مصرف تنباکو در کشور اطلاعات رسمی در دست نیست، اما گزارش وزارت صمت نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۰ درمجموع ۴ هزار و ۸۸۶ تن تنباکو تولید شده که ۶۰۰ تن آن صادر و ۴۳۰۰ تن آن در داخل کشور به مصرف رسیده است. همچنین طبق آمارهای گمرک، در همان سال ۱۴۰۰ حدود ۴ هزار و ۴۲۵ تن انواع تنباکو وارد کشور شده که ارزش آن نزدیک به ۲۹ میلیون دلار بوده است.
اما درخصوص ارزش بازار دخانیات در ایران آمارهای رسمی چندان در دسترس نیست و تنها آمار رسمی فقط آمار هزینه-درآمد مرکز آمار ایران است. طبق این آمارها، هر خانوار در روستا‌ها ۶۹۷ و در شهر‌ها ۶۵۳ هزار تومان برای سیگار هزینه کرده است. البته این ارقام میانگین کل خانوارهاست درحالی‌که بخش قابل توجهی از ایرانیان سیگاری نبوده و اهل مصرف تنباکو و قلیان نیستند.
اما آمار رسمی دیگر، مربوط به گزارش میزان مصرف سالانه سیگار در کشور است که وزارت صمت منتشر می‌کند. طبق این آمار، تعداد سیگار مصرفی ایرانی‌ها تا سال ۱۴۰۰ به ۷۳ میلیارد نخ رسیده که ۶۲ میلیارد آن تولید داخل و ۱۱ میلیارد نخ نیز به صورت قاچاق وارد کشور می‌شود. با در نظر گرفتن هر نخ سیگار ایرانی و خارجی به مبلغ ۷۰۲ تومان، ارزش تقریبی سیگار مصرفی ایرانی‌ها در سال ۱۴۰۰ به بیش از ۵۱ هزار میلیارد تومان می‌رسد.
برای تصور صحت این رقم کافی است بدانیم درآمد مالیاتی دولت از سیگار در سال ۱۴۰۰ حدود ۶ هزار و ۱۵۰ میلیارد تومان بوده است. با توجه به اینکه مالیات هر نخ سیگار تولید داخل با برند ایرانی ۵۰ تومان و با برند بین المللی ۱۰۰ تومان است، تصور بازار ۵۰ تا ۶۰ هزار میلیارد تومانی برای سیگار و تبناکو چندان هم دور از ذهن نیست. به عبارتی، اگر مالیات سیگار و تنباکو معادل ۱۰ درصد از قیمت آن‌ها باشد، بازار سیگار به ۵۰ تا ۵۱ هزار میلیارد تومان و بازار تنباکو نیز به حدود ۸ تا ۹ هزار میلیارد تومان خواهد رسید.
