پیامدهای نزدیکی روابط عربستان و ایران

خاطره حمیدی*؛ در یک پیشرفت بزرگ، در ۱۰ مارس ۲۰۲۳، عربستان سعودی و ایران توافقنامه‌ای را برای بازگرداندن روابط دیپلماتیک خود امضا کردند که در سال ۲۰۱۶ پس از اشغال سفارت عربستان در تهران و کنسولگری در مشهد توسط معترضان به اعدام روحانی شیعه نمر النمر توسط عربستان سعودی قطع شد.

اکنون پس از گذشت ۷ سال هر دو کشور موافقت کردند که توافقنامه همکاری امنیتی را که در سال ۲۰۰۱ امضا کرده بودند، اجرا کنند و در زمینه‌های دیگر مانند اقتصاد، تجارت، سرمایه‌گذاری و ... همکاری کنند. پیش‌تر پنج دور مذاکرات با میانجی‌گری عراق در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ بین عربستان سعودی و ایران برگزار شده بود.

برای عربستان سعودی، دخالت نظامی آن کشور در یمن به نتیجه مورد نظر یعنی بیرون راندن حوثی‌ها از صعنا، پایتخت نه تنها موفقیتی به دست نیاورد. بلکه اقتصاد آن کشور را تحت تاثیر قرار داد؛ بنابراین ریاض خواهان یک راه حل قابل قبول و خروج شرافتمندانه از جنگ یمن است.

از سال ۲۰۱۵، عربستان سعودی با تعداد زیادی حملات موشکی و پهپادی از سوی حوثی‌ها مواجه شده است که به عنوان یک چالش مهم امنیت ملی برای پادشاهی سعودی مطرح شده است.

عربستان سعودی امیدوار است با امضای توافقنامه‌ای با ایران برای بازگرداندن وضعیت عادی از مرز‌ها و زیرساخت‌های حیاتی خود در برابر حملات حوثی‌ها محافظت کند. همچنین برای دستیابی به اهدافی که بر اساس چشم انداز ۲۰۳۰ عربستان پیش روی خود قرار داده اند، صلح بلندمدت با ایران ضروری است. درگیری نظامی طولانی مدت در یمن مانعی برای دستیابی به چنین اهدافی است. بنابراین، توافق با ایران از نظر امنیت ملی و توسعه اقتصادی، اقدام عملی عربستان سعودی است.

از سوی دیگر ایران با احیای روابط دیپلماتیک با عربستان سعودی انتظار دارد از کشور‌های منطقه در مورد موضوع هسته‌ای خود حمایت دریافت کند. توافق با عربستان سعودی به تقویت روابط ایران با سایر اعضای شورای همکاری خلیج فارس به ویژه بحرین و امارات کمک خواهد کرد. این توافق همچنین به عنوان یک تسکین فوری برای دولت رییسی که در ماه‌های اخیر با اعتراضات مواجه بوده است، خواهد بود.

پیامد‌ها

اگر این توافق به طور کامل اجرا شود، پتانسیل بهبود قابل ملاحظه وضعیت یمن را دارد. پایان عملیات نظامی عربستان در یمن و خویشتن‌داری از سوی حوثی‌ها می‌تواند به میزان قابل توجهی از خشونت‌های مسلحانه در این کشور بکاهد. همچنین می‌تواند به طور قابل توجهی وضعیت انسانی را بهبود بخشد و به بازسازی اقتصاد کشور کمک کند.

بلافاصله پس از اعلام این توافق، دولت یمن و حوثی‌ها مذاکراتی را در مورد تبادل اسرا در ژنو آغاز کردند. اما همزمان، ممکن است عوامل محلی مستقل از ایران و عربستان همچنان به ایجاد تنش در این کشور ادامه دهند. در مجاورت آن‌ها، محیط امنیتی دریایی در آب‌های اطراف خلیج فارس و دریای سرخ می‌تواند در نتیجه افزایش همکاری بین دو کشور بهبود یابد.

وضعیت در کشور‌هایی مانند سوریه، لبنان و عراق ممکن است به زودی بهبود نیابد. ایران در این کشور‌ها دست بالا را دارد و حوزه نفوذ خود را در طول چندین دهه تعامل سیاسی و اقتصادی ایجاد کرده است. از سوی دیگر عربستان امتیازی که ایران در این کشور‌ها دارد را ندارد.

توافق عربستان و ایران پیامد‌هایی بر روابط آمریکا و عربستان خواهد داشت. اگرچه آمریکا و عربستان سعودی شرکای استراتژیک هستند و عربستان سعودی متحد منطقه‌ای مهم ایالات متحده در غرب آسیا است، اما عادی سازی روابط با ایران در زمانی که مذاکرات هسته‌ای بی نتیجه مانده است، نشان دهنده مسیر سختی در پیش روی روابط دوجانبه است.

علاوه بر این، این توافق، چین را به عنوان یک بازیگر علاقه‌مند به امنیت منطقه و به عنوان یک چالش ژئوپلیتیکی برای ایالات متحده به منطقه خلیج فارس می‌آورد. اتخاذ تصمیمات سیاست خارجی عربستان سعودی در رابطه با ایران با میانجیگری چین، یک حربه برای ایالات متحده است.

در حالی که ایالات متحده به طور سنتی سیاست تفرقه بینداز و حکومت کن و یک کشور را در مقابل کشور دیگر قرار داده است، چین با میانجیگری، عربستان سعودی و ایران را با موفقیت به هم نزدیک کرده است. چین قصد دارد با این کار، تصور جامعه بین‌المللی را در مورد تصویر و نقش خود به‌عنوان یک بازیگر بی‌طرف و خیرخواه در منطقه متلاطم خلیج فارس شکل دهد.

نزدیکی عربستان و ایران بر روابط اسرائیل و عربستان سعودی تأثیر خواهد گذاشت. اگرچه عربستان سعودی و اسرائیل روابط دیپلماتیک رسمی ندارند، اما در چند وقت اخیر مذاکرات غیرمستقیم داشته اند. پس از توافق ابراهیم که منجر به عادی سازی روابط امارات و بحرین با اسرائیل شد، گمانه زنی‌های زیادی در مورد پیوستن عربستان سعودی به توافقنامه ابراهیم وجود دارد. اسرائیل خواستار پیوستن عربستان سعودی به پیمان ابراهیم است.

اما بازگرداندن روابط پادشاهی سعودی با ایران ضربه شدیدی به جاه‌طلبی‌های اسرائیل وارد کرده است. بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، شکست سیاست منطقه‌ای جو بایدن، رئیس جمهور جو بایدن و سیاست‌های دولت‌های قبلی یایر لاپید و نفتالی بنت را عامل موفقیت این توافق دانسته است. روابط اسرائیل با اعراب خلیج فارس همچنان چالش برانگیز است، زیرا ژئوپلیتیک منطقه همچنان سریعتر از حد انتظار در حال گسترش است.

میانجیگری چین

میانجیگری چین بین عربستان سعودی و ایران تغییر قابل توجهی را در وضعیت موجود در ژئوپلیتیک منطقه‌ای در غرب آسیا نشان می‌دهد. چین به عنوان یک میانجی برای عربستان سعودی و ایران قابل قبول بوده است، زیرا هر دو کشور از روابط قوی با آن برخوردار هستند.

چین از ایران در بسیاری از مسائل از جمله موضوع هسته‌ای حمایت کرده است. در سال ۲۰۲۱، آن‌ها یک توافقنامه بلندمدت جامع به مدت ۲۵ سال امضا کردند که به موجب آن چین متعهد شد حدود ۴۰۰ میلیارد دلار در بخش‌های مختلف در ایران سرمایه گذاری کند. چین همچنین تحریم‌های ایالات متحده را نادیده گرفته و به خرید نفت از ایران ادامه داده است و دیدار‌های منظمی بین این دو کشور در بالاترین سطوح انجام شده است.

عربستان سعودی همچنین روابط اقتصادی قوی با چین برقرار کرده است. عربستان سعودی بزرگترین صادرکننده نفت به چین است. همگرایی منافع بین این دو بر سر طرح کمربند و جاده چین (BRI) و چشم انداز عربستان سعودی ۲۰۳۰ وجود دارد که در آن هر دو متعهد به همکاری با یکدیگر شده اند. رئیس جمهور چین شی جین پینگ در دسامبر ۲۰۲۲ از ریاض بازدید کرد و با رهبری عربستان سعودی و نیز رهبران شورای همکاری خلیج فارس گفتگو کرد.

اگرچه چین به طور سنتی روابط خود را با کشور‌های حوزه خلیج فارس عمدتاً در موضوعات تجاری و انرژی حفظ کرده است، اما در چند وقت اخیر اظهاراتی در مورد مسائل امنیتی منطقه‌ای خلیج فارس ارائه کرده است. در اولین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس و چین برای همکاری و توسعه در ریاض در دسامبر ۲۰۲۲، رئیس جمهور شی ابراز علاقه کرد تا با حمایت و همکاری با کشور‌های شورای همکاری خلیج فارس به امنیت منطقه‌ای خلیج فارس کمک کند.

میانجیگری موفق چین به نظر می‌رسد آغاز یک دوره جدید نفوذ چین در خلیج فارس باشد اگر که بتواند حضور خود را در خلیج تحت سلطه آمریکا حفظ کند، آزمون تورنسل واقعی برای چین خواهد بود.

چالش‌ها

این نزدیکی شکاف رو به رشد بین دو قدرت منطقه‌ای را کنترل می‌کند. علیرغم خوش بینی ایران و عربستان سعودی، هنوز تعدادی چالش پیش روی آن‌ها وجود دارد. اول از همه، اینکه ایران تا چه حد می‌تواند حساسیت‌ها و نگرانی‌های عربستان در مورد ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای خود را برطرف کند، یک سوال بزرگ است.

ثانیاً، بسیاری از موارد نیز به موفقیت توافق برای ایجاد سپر حفاظتی برای عربستان سعودی در برابر حملات حوثی‌ها بستگی دارد.

ثالثاً، ایران نگران این موضوع است که توافق تا چه حد به پایان دادن به انزوا، تسهیل مذاکرات هسته‌ای و رفع تحریم‌های اعمال شده بر آن کمک می‌کند. اگر نگرانی‌های کلیدی هر دو کشور پس از اجرای توافق برطرف نشود، این احتمال وجود دارد که وضعیت به حالت اول بازگردد.

نتیجه‌گیری

این توافق حرکتی مثبت برای شکستن بن‌بست روابط بین دو کشور است، اما خیلی چیز‌ها به حفظ شتابی که در نتیجه مذاکرات به دست آمده بستگی دارد. علاوه بر این، مسائل اختلاف بین آن‌ها متعدد و پیچیده است. ادامه همکاری بر سر موضوعات غیر مناقشه برانگیز مانند تجارت دوجانبه، سرمایه گذاری، فرهنگ و ... نسبتاً آسان است، اما ایجاد همکاری در زمینه مسائل امنیتی زمان می‌برد و مستلزم مذاکرات و اعتماد بیشتری بین آن‌ها است.

* دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل