ایران؛ دارنده دومین ماده استراتژیک هسته‌ای دنیا

دومین ماده استراتژیک هسته‌ای بعد از اورانیوم در دنیا «آب سنگین» است و ایران یکی از پنج کشور تولیدکننده این ماده با خلوص و راندمان تولید بالا در جهان محسوب می‌شود که با وجود تحریم‌ها، کشور‌های پیشرفته زیادی به دنبال خرید آن هستند.

به گزارش ایسنا، تعدادی از خبرنگاران رسانه‌های داخلی چهارشنبه هفته گذشته در بازدید از مجتمع شهدای هسته‌ای خنداب (اراک) در جریان آخرین تحولات و دستاورد‌های این مجموعه قرار گرفتند.

در جریان این بازدید که با هدف تجلیل از خبرنگاران و اصحاب رسانه به مناسبت روز خبرنگار انجام شد، محمد اسلامی، رییس سازمان انرژی اتمی به همراه مسئولان شرکت مصباح انرژی و مسنا از اپراتور‌های مجتمع آب سنگین و راکتور تحقیقاتی حضور داشتند.

خاک خنداب اکنون حاصلخیزتر از گذشته است و زمین‌های بیشتری زیر کشت رفته‌اند. تا پای دامنه کوه‌های زیبای این منطقه زمین‌ها شخم زده شده‌اند یا در آن‌ها کشت شده است. از باغ‌های انگور و مرکبات گرفته تا گندم. منطقه پر آب خنداب تا ۱۵ سال پیش به این طراوت و سرسبزی و برکت نبود، اما اکنون تا چشم کار می‌کند باغ و درخت و زمین‌های زیر کشت مشاهده می‌شود.

مجتمع آب سنگین خنداب (اراک) یکی از تأسیسات بزرگ هسته‌ای کشور در ۷۵ کیلومتری شمال غرب اراک و در ۵ کیلومتری شهر خنداب است. کار ساخت این مجتمع از سال ۱۳۷۷ آغاز و تمامی مراحل طراحی و اجرای آن توسط متخصصان ایرانی انجام و در سال ۱۳۸۵ مورد بهره برداری قرار گرفت.

دو واحد تولید آب سنگین این مجتمع ابتدا قادر به تولید سالانه ۸ تن و در مجموع ۱۶ تن آب سنگین در سال بود، اما از ۱۳۹۳ با تلاش متخصصان این صنعت، تولید این مجتمع به ۲۰ تن در سال رسید. ایران از جمله کشور‌ها در دنیا است که می‌تواند سالانه بیش از ۱۰۰ کیلوگرم آب سنگین با خلوص بسیار بالا تولید کند. به گفته مسئولان مجتمع آب سنگین خنداب، هیچ کشور تولید کننده آب سنگین تاکنون نتوانسته این میزان آب سنگین با کیفیت را در این حجم در یک سال تولید کند.

بر اساس توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، ایران مجاز نبود بیشتر از ۱۳۰ تن در سال آب سنگین تولید کند و موظف بود مقادیر اضافی را در کشور‌های دیگر نگهداری کند. بعد از خروج آمریکا از برجام ایران تعهدات هسته‌ای خود را هم چنان در برخی موارد اجرا می‌کرد، اما در نهایت در حوزه تولید آب سنگین از سال ۱۳۹۸ این تعهد در چارچوب اقدامات متقابل دیگر اجرا نشد و ذخایر ایران از مرز ۱۳۰ تن در سال عبور کرد. البته این ذخایر با توجه به فروش آب سنگین به کشور‌های مختلف چندان فراتر از ۱۳۰ تن نرفته است. با وجود تحریم‌های هسته‌ای و بین‌المللی فروش آب سنگین به طور جدی در دستور کار ایران قرار دارد.

تولید ترکیبات ایزوتوپی و حلال‌های دوتره و ایزوتوپ پایدار اکسیژن ۱۸ با ۹۷ درصد غنا از دیگر محصولاتی است که در این مجتمع تولید می‌شود.

ایزوتوپ پایدار اکسیژن ۱۸ در تولید ماده FDG استفاده می‌شود که در درمان و تشخیص انواع سرطان‌ها کاربرد دارد. ایران از جمله تولیدکنندگان قابل توجه اکسیژن ۱۸ در دنیا است و این محصول به طور چشمگیری در سال‌های اخیر مورد توجه کشور‌ها به خصوص کشور‌های توسعه یافته قرار گرفته است. همچنین کشور‌های اروپایی و آسیایی مهمی خریدار این محصول و دیگر محصولات برگرفته از دوتره در ایران هستند.

از دیگر محصولات مجتمع آب سنگین خنداب، مولکول‌های زیستی نشان‌دار است که در تشخیص نقص‌های متابولیک نوزادان و غربالگری نوزادان از آن استفاده می‌شود.

در حال حاضر در مجتمع آب سنگین خنداب حدود ۳۰۰ محصول از مشتقات آب سنگین و دوتره تولید می‌شود. امروز حتی قیمت محصولات این مجتمع با قیمت محصولات کشور‌های بزرگ قابل رقابت است و در برخی مواقع از رقبای قدیمی جهانی نیز پیشی می‌گیرد.

ایران به لحاظ راندمان تولید و کیفیت آب سنگین در رقابت با کشور‌های بزرگ تولید کننده این ماده و مشتقات آن در رتبه قابل قبولی قرار دارد؛ تا جایی که کشور‌ها حتی با وجود تحریم‌های گسترده و پیچیده حاضر به دست کشیدن یا نادیده گرفتن ایران در این زمینه نیستند.

به گفته مسئولان مجتمع آب سنگین خنداب، راندمان تولید آب سنگین ایران اکنون ۲۰ درصد است، در حالی که راندمان تولید این محصول در اروپا بین ۱۳ الی ۱۵ درصد است.

درعین حال مسئولان مجتمع آب سنگین خنداب بر این اعتقادند که فروش و دریافت سود حاصل از فروش، از اهداف اولیه آن‌ها نیست. بلکه سعی دارند در مقاطع مختلف با فروش محصولات، خودشان را در بازار‌های جهانی به لحاظ کیفی و کمی محک بزنند؛ چرا که وقتی خریدار برای محصولات زیاد باشد، نشان دهنده آن است که زنجیره ساخت و بهره‌برداری ترسیم شده به درستی کار می‌کند.

شرکت مصباح انرژی که کار ساخت مجتمع تولید آب سنگین را برعهده دارد به منظور تولید ایزوتوپ‌های پایدار و حلال‌های NMR grade مورد نیاز کشور با استفاده از آب سنگین تولید داخل و نیز آنالیز‌های کمی و کیفی این ایزوتوپ‌ها، تاسیس و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این شرکت یکی از پنج شرکت معتبر دنیا در زمینه تولید دوتره و ایزوتوپ‌های پایدار است. به عبارتی این شرکت اپراتور و کارفرمای مجتمع آب سنگین خنداب است.

گفته می‌شود، کشور‌هایی از جمله روسیه، هند و برخی از کشور‌های عضو اتحادیه اروپا خواستار اخذ نمایندگی شرکت مصباح انرژی در کشور‌های خود هستند.

این شرکت یکی از مجهزترین و کارآمدترین مراجع برای ارایه خدمات آزمایشگاهی در زمینه انجام آزمون‌های کنترل کیفی و نمونه‌برداری‌های مختلف و تنها مرجع انجام آزمون‌های اندازه‌گیری ترکیبات دوتره و نیز D/H و O۱۸/O۱۶ است. این آزمایشگاه در سال ۱۳۹۵ موفق به دریافت مجوز از سازمان غذا و دارو ایران شد و به عنوان آزمایشگاه همکار غذا و دارو هم اکنون در حال فعالیت است. از مهم‌ترین تاثیرات دریافت مجوز فوق استفاده از کیت‌های غربالگری نوزادان بوده است که تا پیش از این، این کیت‌ها به کشور وارد می‌شد.

آب سنگین تولیدی مجتمع خنداب، در حوزه‌های مختلف دیگر از جمله زیست‌شناسی، پزشکی و فیزیک، صنعت، کشاورزی، نفت و گاز و ... کاربرد دارد، اما مهم‌ترین کاربرد آن این است که از آن به عنوان مادهٔ خنک‌کننده برای نیروگاه‌های هسته‌ای و تولید رادیودارو استفاده می‌شود.

محمد اسلامی در بخشی از سخنان خود در جمع خبرنگاران در مجتمع صنعتی شهدای خنداب گفت: مرکز هسته‌ای خنداب امروز متقاضی فراوانی دارد، زیرا با مصرف این محصول، متوجه کیفیت و خلوص بالای آن شده‌اند و به دنبال خرید آب سنگین ایران هستند.

وی افزود: مشتقات آب سنگین بسیار گران‌قیمت است و در حال تکمیل سرمایه‌گذاری در این زنجیره با ارزش افزوده بالا هستیم.

درحالی که مجتمع تولید آب سنگین با هدف تامین آب سنگین مورد نیاز راکتور تحقیقاتی خنداب (اراک) راه اندازی شده است و همزمان ساخت رآکتور نیز آغاز شد، اما کار ساخت و تکمیل این رآکتور پایان نیافته و به نظر سرنوشت آن به تحریم‌ها و توافق سیاسی احتمالی در آینده گره خورده است.

طراحی و ساخت رآکتور تحقیقاتی با قدرت ۴۰ مگاوات در سال ۱۳۷۸ آغاز شد و عملیات احداث آن از سال ۱۳۸۳ در مجاورت تاسیسات تولید آب سنگین در سایت اراک شروع شد. با وجود اینکه کار ساختمانی و تکنولوژیکی این رآکتور تا اواخر دهه ۸۰ انجام شده بود، اما به خاطر تحریم‌ها و فشار‌های سیاسی هیچ کشور و شرکت معتبری حاضر به مشارکت در تامین سوخت و به ویژه تایید و راستی‌آزمایی ایمنی تجهیزات و ساختمان این رآکتور نشد. برخی مقامات وقت سازمان انرژی اتمی معتقد بودند ایران راسا می‌تواند رآکتور را که در آن زمان قرار بود با قدرت ۴۰ مگاوات راه‌اندازی شود، افتتاح کند و حتی سوخت و مجتمع‌های سوخت مجازی و اصلی آن را هم به مقیاس کوچک و کم ساختند، اما مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور مجوز راه‌اندازی و بهره‌برداری این رآکتور را صادر نکرد.

با توافق هسته‌ای در سال ۲۰۱۵ قرار شد سه کشور اروپایی به همراه آمریکا و با محوریت چین، رآکتور تحقیقاتی اراک را با هدف بازطراحی و با مشارکت نیرو‌های ایرانی بسازند. بر اساس توافق مذکور بنا شد تا با یک مشارکت بین‌المللی مرکب از اعضای ایران و ۱+۵ که ممکن است بعدا گسترش پیدا کند، برای پشتیبانی و تسهیل بازطراحی و ساخت مجدد رآکتور IR ۴۰ در اراک به یک رآکتور مدرن که بیش از ۲۰ مگاوات نباشد و از آب سنگین به عنوان خنک‌کننده و کندکننده استفاده کند، تاسیس شود.

این روند با سرعت خوبی در حال انجام بود و پیشرفت‌های قابل توجهی شکل گرفته بود که خروج آمریکا از برجام معادلات را برهم زد. چینی‌ها که مسئول فنی طراحی پایه و مفهومی بازطراحی راکتور بودند، آرام آرام از کار به بهانه‌های سیاسی و مالی دست کشیدند و در نهایت کار متوقف شد. با این حال آن طور که مسئولان ایرانی اعلام کردند، قرار است این راکتور با اتکا به توان داخل و مبتنی بر آنچه تا کنون ساخته و طراحی شده، تکمیل و راه‌اندازی شود.

شرکت مسنا (مهندسی و ساخت نیروگاه‌های اتمی) در اردیبهشت سال ۱۳۹۵، بازطراحی راکتور تحقیقاتی را آغاز کرد. فاز پایه بازطراحی از ابتدای تیر ۹۵ آغاز و در پایان آن سال مدارک این فاز نهایی شد. برای استفاده از دانش فنی، تجارب بین‌المللی دستیابی به ایمنی بالاتر و صحه گذاری بر طراحی بومی در حداقل زمان ممکن، تصمیم بر استفاده از مشاوره متخصصان کشور چین گرفته شد و یک شرکت چینی مدرک طراحی مفهومی را بررسی و تایید کرد. همچنین طراحی تفصیلی پروژه با بیش از ۳۶۱۸ مدرک از ابتدای مرداد ۱۳۹۷ آغاز و ظرف سه سال به پایان رسید. با وجود پیشرفت قابل توجه در ساخت و عملیات عمرانی رآکتور و نیز تامین تجهیزات مبتنی بر رآکتور ۲۰ مگاواتی طبق برجام، به نظر این رآکتور همچنان در برزخ تحریم‌ها و تصمیمات سیاسی داخلی و بین‌المللی است.

راکتور اراک بعد از برجام با حواشی مواجه شد که مهم‌ترین آن موضوع پر شدن لوله‌های کالندریا یا قلب راکتور از سیمان بود.

واقعیت این بود که پس از اجبار اعضای ١+٥ به پذیرش حفظ ماهیت آب سنگین رآکتور اراک و مدرن سازی آن، آن‌ها اصرار داشتند، چون جهت مدرن سازی، قلب موجود رآکتور یا همان کالاندریا با قلب جدید مدرن تعویض می‌شود، برای جلوگیری از سوءاستفاده یا استفاده احتمالی، قلب موجود باید به خارج از ایران ارسال شود، اما ایران مخالفت کرد و اعلام کرد هیچ یک از تجهیزات هسته‌ای خود را به خارج نمی‌فرستد. آن‌ها پیشنهاد دادند که محفظه فولادی کالاندریا با جوشکاری به چند تکه بریده شود. اما ایران با این پیشنهاد نیز مخالفت کرد و اعلام کرد که قصد دارد محفظه را به عنوان محصول خلاقیت دانشمندان هسته‌ای برای بازدید عموم در موزه حفظ کند. در آخرین مرحله پیشنهاد شد که فقط "منافذ کالاندریا" و نه خود آن، با سیمان پُر شود تا امکان استفاده فوری از آن وجود نداشته باشد.

دو سال بعد از اجرایی شدن برجام برخی مدعی شدند که قلب راکتور اراک با سیمان پر شده است که این اظهارات و برخی دیگر از سخنان با واکنش دولت وقت مواجه شد.

مقامات و مذاکره کنندگان هسته‌ای بار‌ها تاکید کرده بودند که حفظ ماهیت آب سنگین رآکتور اراک و مدرن سازی آن از مهم‌ترین نتایج و افتخارات برجام است، اما منتقدان برجام باز هم بر حرف خود اصرار داشتند.

علی اکبر صالحی رییس وقت سازمان انرژی اتمی چند سال بعد از توافق برجام و درحالی که هنوز برخی بر ادعای فوق اصرار داشتند یکی از مهم‌ترین اقدامات هیات مذاکره کننده در زمان توافق را فاش کرد. او اعلام کرد که ایران در حالی اجازه خروج کالندریا و پرکردن لوله‌های آن با سیمان را داد که قبل از آن یک کالندریای مشابه برای راکتور ۴۰ مگاواتی خریداری کرده بود.

شایان ذکر است، کالندریای از سیمان پر شده در حال حاضر تحت اختیار سازمان انرژی اتمی و نیز تحت نظارت آژانس قرار دارد.

بنا بر این گزارش، خبرنگاران در بازدید از مجتمع صنعتی شهدای خنداب، هم چنین از واحد تولید بنزن دوتره، سیمیلاتور اتاق کنترل و راکتور تحقیقاتی در حال ساخت بازدید کردند.