آیت الله علوی بروجردی به روزگار حضور امام موسی صدر در لبنان اشاره کرد و گفت: من از خود ایشان شنیدم که می‌گفت: «من در قم درس خوانده بودم و برای خود مبانی و نظریاتی داشتم، اما وقتی به لبنان رفتم و با جامعه لبنان مواجه شدم خیلی از مبانی من تغییر کرد. آنجا متوجه شدم بسیاری از جهاتی که در قم در درس‌ها و مبانی مسلم می‌دانستیم آنجا متوجه شدیم که قابلیت اجرا ندارد».
کتاب «ایام تحصیل؛ روایتی از دوران طلبگی سید موسی صدر» در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی با حضور مولف کتاب، خانم حوراء صدر مدیرعامل موسسه امام موسی صدر، آیت الله علوی بروجردی و حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری رئیس موسسه کتابشناسی شیعه رونمایی شد.
به گزارش «مبلغ»، علی گنجی مولف کتاب در سخنانی اظهار داشت: طیف‌های مختلفی در مورد تاریخ شفاهی در ایران و جهان وجود دارد یعنی نگاه ثابتی در این زمینه نیست لکن کتاب «ایام تحصیل؛ روایتی از دوران طلبگی سید موسی صدر» را در زمره تاریخ شفاهی می‌توان قلمداد کرد.
وی با بیان اینکه در مورد زندگی امام موسی صدر با روایت‌های متعددی مواجه بودیم، گفت: در این کتاب سعی شده اگر روایتی درباره بخشی از زندگی امام موسی صدر بیان می‌شود، روایت مخالف آن – در صورت موجودبودن- در کنار آن آورده شود تا کتاب جامعیت خود را حفظ کند.
وی افزود: سعی شده این کتاب، توصیف زندگی امام موسی صدر از زبان‌های مختلف باشد و نگاه تحلیلی در آن انعکاس پیدا نکند. درعین حال مطالب فراوان است و من سعی کردم آنچه در دسترس بوده روایت کنم.
در ادامه، فتحی از پژوهشگران موسسه تحقیقاتی امام موسی صدر اظهار داشت: این کتاب که دومین کتابی محسوب می‌شود که توسط یک خانواده اصیل روحانی نگاشته شده، متکی بر پژوهش‌های بیطرفانه کوشیده روایتی از دوران طلبگی و دانشجویی یکی از نامدارترین روحانیون شیعه در قرن بیستم را ترسیم کند.
وی با استناد به گزارش مورخان، زندگینامه نویسی را قدیمی‌ترین ژانر ادبی در تاریخ بشر دانست که عمر آن به ۴۶۰۰ سال قبل باز می‌گردد و ادامه داد: زندگینامه‌هایی به صورت سنگ نبشته برای معرفی فراعنه مصر در کنار مقابر آن‌ها نصب می‌شده است، با این حال، نخستین زندگینامه‌های مدون را به نظر می‌رسد یونانیان باستان پدید آورده اند و از قضا، پادشاهی ایران به عنوان موضوع تاریخ نگاری آن‌ها مطرح بوده است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود به کتاب «ایام تحصیل؛ روایتی از دوران طلبگی سید موسی صدر» اشاره کرد و گفت: در وضعیتی که رنج مردم در دو جنگ جهانی انسان و حقوقش را پررنگ کرد، سید موسی صدر از قم عازم لبنان شد تا از انسان سخن بگوید و برای انسان بکوشد. از این منظر است که روایت دوران نوجوانی و جوانی سید موسی صدر اهمیت مضاعف می‌یابد.
صدر قرار بود در عصر قهرمان ستیزی قهرمان مردمانی شود که سیمای بزرگمردان پیشامدرن را در چهره او می‌دیدند. این موقعیت به ظاهر متناقض دشواری‌های فعالیت امام موسی صدر در لبنان بود. برای اینکه بدانیم امام موسی صدر چگونه و با چه ظرفیتی در برابر این موقعیت قرار گرفته است، ناچاریم کودکی، نوجوانی و جوانی او را بیشتر بشناسیم.
وی افزود: آقای گنجی در کتاب «ایام تحصیل؛ روایتی از دوران طلبگی سید موسی صدر» کوشیده تا روایت بیطرفانه و محققانه‌ای از دوران زندگی امام موسی صدر عرضه کند. این کتاب فقط روایت بخش نخست زندگی امام موسی صدر نیست بلکه بخش قابل توجهی از کتاب هم به روایت برخی از بزرگان خاندان صدر در دوران مهم حیات روحانیت شیعه می‌پردازد.
وی ادامه داد: با مطالعه این اثر خوانندگانی که اطلاع چندانی از این مواجهه‌ها ندارند می‌توانند گزارش‌های دست اولی از وقایع مهم قرن بیستم را بخوانند و از فضای موجود در سطوح مختلف روحانیت مطلع شوند.
وی گفت: این کتاب فارغ از رابطه مرید و مرادی نگاشته شده و سعی کرده روایتی واقع گرایانه و بدون زیبانمایی ارائه کند و جای خالی چنین ژانری در زندگینامه نویسی روحانیت به شدن احساس می‌شود.
وی افزود: تکیه کتاب بر منابع شفاهی هرچند در روحانیت پژوهی ناگزیر است و تا زمانی که اسناد نهاد‌های مختلف اعم از رسمی و غیررسمی منتشر نشود، چاره‌ای جز تکیه بر تاریخ شفاهی نیست، اما استفاده از تاریخ شفاهی گاه می‌تواند ما را به تاریخ اجتماعی که امروزه در دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های تاریخ در غرب بیش از تاریخ نگاری سنتی مورد اعتنا قرار گرفته نزدیکتر کند بویژه آنکه سنت شفاهی هنوز در میان روحانیون ما اعتبار و رواج بیشتری دارد و از این نظر بسیار شبیه ابتدای دوره اسلامی هستیم که تاریخ شفاهی جایگاه مستحکمتری داشت.
امروز به اذعان اندیشمندان غربی، تاریخ شفاهی روشمند می‌تواند تاریخ مکتوب و مستند را تقویت کند البته اولویت با منابع مکتوب، رسمی و معتبر است و موسسات و اشخاص علاقمند و موسسات دست اندرکار تاریخ پژوهی باید اهتمام خود را بر تکمیل و تصحیح و توسعه دسترسی به اسناد متمرکز کنند.
وی گفت: از سوی دیگر در زمینه صدرپژوهی نیز با توجه به اهتمام ویژه امام موسی صدر به جایگاه مردم و نهاد‌های مدنی شایسته است زندگینامه صدر در بخش دوم زندگی وی در لبنان تمرکز بیشتری بر تاریخ اجتماعی دوران رهبری صدر بر لبنان داشته باشد تا مورد توجه محافل آکادمیک غرب قرار بگیرد که علاقه بیشتری به تاریخ اجتماعی دارد.
وی افزود: امام موسی صدر در زمانه‌ای به عنوان یک رهبر سیاسی و اجتماعی درخشید که انتظار می‌رفت لبنان به سبب نزدیکی به غرب اقبالی به روحانیت نشان ندهد. وی نه به عنوان نظریه پرداز بلکه کاملا عملگرایانه و عقل مدارانه به جامعه لبنان نگریست و بدون آنکه به جنگ واقعیات برود و خود را در مخمصه بی حاصل یا کم حاصل تضارب آراء گرفتار کند، از آموخته‌ها و تجاربی که در این کتاب بدان اشاره شده، بهره گرفت.
فتحی گفت: تلاش برای گفتگو با ادیان و مذاهب، نهادینه سازی ایده ها، تاکید بر جایگاهانسان، اهمیت دادن به زندگی و تلاش عملی برای جلوگیری از ایجاد تقابل میان دین و زندگی، پذیرش عقلانیت مدرن، تلاش برای دفاع عملگرایانه و سودمندانه دین در این عصر حاصل ذهنیت و بصیرتی بود که در دوران تحصیل در قم و تهران شکل گرفته بود. با همین بصیرت بود که لبنان به این آگاهی رسید که این روحانی بنا نیست بار دیگری بر دوش رنجدیده این مردم بیفکند.
حجت الاسلام والمسلمین رضا مختاری نیز در سخنانی با قرائت آیه «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ» گفت: بدون شک خاندان صدر و امام موسی صدر از مصادیق بارز و روشن این آیه شریفه هستند. آنچه باید بر آن تاکید کرد مقام فقهی و علمی ایشان است. ایشان در قم از فضلای برجسته حوزه در حلقه درس آیت الله محقق داماد بودند. در نجف اشرف هم با شهید سیدمحمدباقر صدر هم مباحثه بودند و مطالب آیت الله داماد و حوزه قم را ایشان به نجف منتقل کردند.
وی افزود: امام موسی صدر با تراز اول‌های حوزه علمیه قم و نجف همدرس و هم مباحثه بودند و آیت الله شبیری زنجانی بار‌ها گفتند که با امام موسی صدر هم مباحثه بودیم و مباحثه با ایشان مشوق من برای طلبگی بود؛ و اگر قم بودند من را وادار به نویسندگی می‌کرد و من نویسنده شده بودم، چون ایشان باعث شده بودند که مقاله «تبصرة العوام» را برای مجله مکتب اسلام بنویسم.
وی افزود: مقام علمی و فقهی امام موسی صدر گاهی اوقات مورد توجه واقع نمی‌شود یا تحت الشعاع سایر ابعاد ایشان قرار می‌گیرد.
وی گفت: کتاب حاضر حاوی امتیازاتی است از جمله آنکه خوش دست، خوشخوان، نثر روان و قلم سلیس دارد و سبب جذب خواننده می‌شود و از همه مهمتر اینکه فضای خانوادگی، سیاسی و اجتماعی آقای صدر را بررسی کرده و زندگینامه مجرد از حوادث سیاسی و اجتماعی نیست. اطلاعات و ریزه کاری‌های بسیار دارد و خواننده را آشنا با حوادث نیم قرن اخیر می‌کند و روش و الگوی خوبی برای طلبه‌های جوان به شمار می‌رود.
وی سپس مواردی چند به عنوان نقد کتاب مطرح کرد و گفت: در بسیاری موارد از منابع دست اول استفاده نشده است درحالیکه اصل در پژوهش و تحقیق استفاده از منابع دست اول است، چون جلوی بسیاری از اشتباهات را می‌گیرد.
وی تبدیل تمامی تاریخ‌های مهم از هجری قمری به هجری شمسی را از دیگر نکات قابل نقد این کتاب برشمرد و گفت: تاریخ هجری شمسی از سال ۱۳۰۴ وارد تقویم شد و این تاریخ از سال ۱۳۰۰ با اذهان مانوس است. اگر تاریخ‌ها را به شمسی نوشتید باید معادل قمری آن را هم در کنار آن می‌آوردید تا خواننده گیج نشود.
خانم حوراء صدر مدیرعامل موسسه تحقیقاتی امام موسی صدر گفت: تاکنون ۷ جلد از خاطرات بزرگان منتشر شده و این کتاب جلد هشتم است که در موسسه منتشر شده است.
وی افزود: شخصیت حوزوی و فقهی امام موسی صدر تاکنون به صورت کتاب درنیامده بود و این نقص بزرگی در کار‌های موسسه بود که امید است ادامه یابد. بررسی دوره تحصیل و طلبگی امام موسی صدر از آن جهت اهمیت دارد که مشرب فقهی امام موسی صدر را بشناسیم و سپس گام‌های بعدی ایشان را بتوانیم تحلیل کنیم و ارزیابی کنیم که در چه جایی و چرا این کار را کردند.
وی در پایان گفت: فعالیت‌ها و اقدامات امام موسی صدر جا دارد که بررسی شود.
در پایان، آیت الله علوی بروجردی هم در سخنانی اظهار داشت: خاندان صدر از خاندان‌های اصیل روحانی شیعه است و چه در لبنان و چه در نجف و چه در ایران که آیت الله صدرالدین صدر پدر امام موسی صدر در مشهد دورانی دارند که مسائل زیادی در آن زمان مطرح است و سپس به درخواست مرحوم آیت الله حائری به قم می‌آیند.
وی افزود: یکی از بزرگترین خدمت‌هایی که به قم شده، دورانی است که مراجع ثلاث بعد از فوت مرحوم حاج شیخ تا رفتن رضاخان در سال ۱۳۲۰ در قم عمل کردند. در این ۵ سال مراجع ثلاث حوزه را نگاه داشتند و عمده ارتباطات حکومتی و کار‌های اداری حوزه به دست مرحوم آقای صدر بوده است.
آن زمان اینگونه نبوده که برای حوزه از دولت بودجه گرفته شود. آقای حاج شیخ به طور وسیعی مقلد داشت و پول می‌آورد. بعد از آقای حاج شیخ، شیخ ابوالحسن اصفهانی در نجف حرف اول را می‌زد و همه توجه شیعه به آنجا بود. اینکه در این ۵ سال با دست خالی، حوزه علمیه قم را حفظ کنند کار فوق العاده و مجاهده‌ای بوده و حوزه علمیه باید این دوره را ارج بنهد.
وی با اشاره به زندگی امام موسی صدر گفت: ایشان حوزه را در کنار دانشگاه ادامه داد و بین حوزه و دانشگاه را جمع کرد. بسیاری افراد داشتیم که از حوزه به دانشگاه رفتند و حوزه را رها کردند. از آن طرف هم کسانی را داشتیم که دانشگاه را رها کرده و وارد حوزه شدند. امام موسی صدر حضور موثر و پرشوری در درس‌های حوزه قم داشته درعین حال که در دانشگاه هم تحصیلات خود را بدون اینکه درسی را دوبار اخذ کند، گذراند. از این جهت او می‌تواند الگوی خوبی برای طلاب امروز ما باشد که می‌خواهند برای آینده به درد شیعه بخورند.
وی به روزگار حضور امام موسی صدر در لبنان اشاره کرد و افزود: من از خود ایشان شنیدم که می‌گفت: «من در قم درس خوانده بودم و برای خود مبانی و نظریاتی داشتم، اما وقتی به لبنان رفتم و با جامعه لبنان مواجه شدم خیلی از مبانی من تغییر کرد. آنجا متوجه شدم بسیاری از جهاتی که در قم در درس‌ها و مبانی مسلم می‌دانستیم آنجا متوجه شدیم که قابلیت اجرا ندارد».
وی افزود: یکی از جهاتی که طلاب می‌توانند از امام موسی صدر الگو بگیرند اینکه وقتی درس‌ها را خواندیم و حوزه و دانشگاه را طی کردیم، و وارد اجتماع شدیم، چگونه خودمان را با اجتماع تطبیق دهیم به گونه‌ای که از اساس و اصول عدول نکرده و دست برنداریم؟ امام موسی صدر می‌خواست اصول را حفظ کند و در قالب این اصول می‌خواست مشکلاتی که در این مواجهه پیش آمده را برطرف کند.
استاد علوی بروجردی گفت: اقلیت‌های دینی جامعه لبنان بخاطر معاشرت‌ها و تعاملاتی که امام موسی صدر داشت، شناخت پیدا کرد. امام موسی صدر به تفاهم و تقریب با همه این گروه‌ها رسید، چون در مدتی که در لبنان بود با شخصیت‌های سنی، دروزی ها، علوی‌ها و مسیحی‌ها مشکل پیدا نکرد و حتی برخی مسیحی‌ها از دست سنی‌ها به ایشان پناه می‌بردند. اما مساله‌ای که امام موسی صدر تا پایانی که در لبنان بود به تفاهم و تقریب با آن‌ها نرسید بین خود علمای شیعه بود. ایشان وقتی وارد لبنان شده بودند، علیه ایشان تحقیقاتی شده بود که مرتب جلسات و مکاتباتی با آیت الله العظمی بروجردی می‌کردند و البته آقای بروجردی دفاع جانانه‌ای از ایشان می‌کردند.
الان هم این مساله مطرح است که ما با سنی‌ها و مسیحی‌ها به تقریب برسیم، مشکل در تفاهم با خودمان است. تفاهم با خودمان بسیار بسیار مشکل است. کسانی بودند که علمای محلی لبنان بودند و ایشان با آن‌ها کنار نیامد و تا اخر مشکل داشتند. کسانی هم بودند که از ایران به لبنان رفته بودند و می‌خواستند برای شیعه کار کنند، اما کاملا مقابل او قرار گرفتند. فلذا در قضایای پیش آمده در لیبی و مسئله قذافی، دخالت‌هایی هم وجود دارد. ما باید قضایا را آنچه که بوده بیان کنیم.
وی افزود: امام موسی صدر قبل از انقلاب الگویی در جامعه بین الملل بوده است و لبنان مرکز جهان عرب بود. ایشان در آنجا تشخصی پیدا کرد که وقتی به عربستان می‌رود با آن‌ها کنار می‌آید و به تفاهم می‌رسد، در مصر زمان عبدالناصر به تقاهم می‌رسد.
وی با بیان اینکه جفا‌های زیادی به امام موسی صدر شده که بیشتر از سمت خودی‌ها بوده است، گفت: این را باید تاریخ روشن کند و واضح هم می‌کند. مورخان و اهل تاریخ باید بدون اعمال نظر خود، تنها از روی تحقیق، نتایج به دست آمده از بررسی‌ها و تحقیق را عرضه کنند. این چیزی نیست که در تاریخ بماند. شواهدی وجود دارد و کسانی هستند که صریح گفتند ایشان باید از بین می‌رفت.
وی در پایان گفت: ما باید قدر سرمایه‌های انسانی خود را بدانیم. آقای سید موسی صدر ثروت و سرمایه‌ای برای شیعه بود که مُفت او را از دست دادیم. ما در از دست دادن ایشان خسارت کردیم. آن هم در این عصر مجازی که چهره‌ها و شخصیت‌های بزرگی مانند امام موسی صدر می‌توانستند اثرگذاری بزرگی در حرکت شیعه داشته باشند.
